SiĂŞgnijmy do Nietzschego

SiĂŞgnijmy do Nietzschego
Autor tekstu: Maria Szyszkowska

Wprawdzie nie lubiĂŞ powszechnie uÂżywanego okreÂślenia „biaÂłe plamy", ale skoro poszukujemy prawdy w wiedzy historycznej, to pora, by zweryfikowaĂŚ obiegowe sÂądy na temat wybitnych filozofĂłw. Wielu spoÂśrĂłd nich zostaÂło po wojnie oÂśmieszonych, ich poglÂądy czĂŞsto uproszczone, wykoÂślawione, doczekaÂły siĂŞ jednoznacznych ocen politycznych zamiast filozoficznych. NiektĂłrych spoÂśrĂłd nich obdarzono rzekomÂą winÂą za poglÂądy gÂłoszone w okresie hitleryzmu.

WÂłaÂśnie Fryderyk Nietzsche to jeden z filozofĂłw obwinianych za czasy niemieckiego faszyzmu. A przecieÂż jego koncepcja nadczÂłowieka ma gÂłĂŞboki sens z punktu widzenia psychologicznego i filozoficznego. OdlegÂła caÂłkowicie od rasizmu, warta jest przypomnienia i propagowania.

Lata siedemdziesiÂąte przyniosÂły wielkie miĂŞdzynarodowe odrodzenie filozofii Nietzschego. Jego wpÂływ na dzisiejszÂą literaturĂŞ jest nie mniej silny — jeÂśli zwaÂżyĂŚ chociaÂżby twĂłrczoÂśĂŚ Kafki czy Camusa — niÂż na literaturĂŞ pierwszych dziesiĂŞcioleci dwudziestego wieku. Strindberg, Ibsen, Przybyszewski, Maeterlinck, d'Annunzio — to przykÂłady wybitnych twĂłrcĂłw pozostajÂących pod jego wpÂływem. Nie moÂżna teÂż zapomnieĂŚ o tym, Âże Nietzsche wywarÂł wpÂływ na Heideggera, zaÂś egzystencjalizm oddziaÂłaÂł i oddziaÂłuje na caÂłoksztaÂłt wspĂłÂłczesnej kultury. Freud rĂłwnieÂż zaczerpnÂąÂł wiele inspiracji z filozofii omawianego tu myÂśliciela, zaÂś psychoanalityczna koncepcja kultury nie straciÂła na swojej aktualnoÂści mimo wielu prÂądĂłw powstaÂłych jako wyraz opozycji. Te wzajemne uwarunkowania filozofii i literatury wyraÂża na przykÂład przekonanie Nietzschego, Âże najwybitniejszym psychologiem jest Dostojewski. Nietzsche twierdziÂł, Âże od twĂłrcy BiesĂłw wiele siĂŞ nauczyÂł.

A w Polsce? Po II wojnie Âświatowej uznano najogĂłlniej, Âże twĂłrczoÂśĂŚ Nietzschego nie nadaje siĂŞ pod wzglĂŞdem zawartoÂści filozoficznej do naukowych analiz. Deprecjonowanie filozofii Nietzschego ma ÂźrĂłdÂło u nas w jego antyheglizmie, rzekomym rasizmie, jak rĂłwnieÂż w jego krytyce chrzeÂścijaĂąstwa. NiektĂłrzy nawet chorobĂŞ psychicznÂą, na ktĂłrÂą zapadÂł pod koniec Âżycia, wykorzystujÂą do tego, by osÂłabiĂŚ powagĂŞ twierdzeĂą tego filozofa.

Nim skoncentrujĂŞ uwagĂŞ na pojĂŞciu nadczÂłowieka, pragnĂŞ zwrĂłciĂŚ uwagĂŞ, Âże Nietzsche przyczyniÂł siĂŞ do wprowadzenia terminu „wartoÂśĂŚ". Pod wpÂływem jego tendencji do przewartoÂściowania wszystkich wartoÂści i wykroczenia poza sferĂŞ moralnÂą w ocenie ludzkiego Âżycia — okreÂślenia dobra i zÂła zostaÂły zastÂąpione terminem „wartoÂści". Nietzsche wskazuje na to, Âże istnienie ludzkie powinno mieĂŚ wymiar nie tylko biologiczny i spoÂłeczny, ale rĂłwnieÂż kulturowy. WiĂŞkszoÂśĂŚ spoÂłeczeĂąstwa czyli masy — jak to okreÂślajÂą filozofowie kultury, prowadzi Âżycie jedynie w owym wymiarze biologicznym i spoÂłecznym. I wÂłaÂśnie owa wiĂŞkszoÂśĂŚ stanowi zagroÂżenie dla jednostek twĂłrczych, odnajdujÂących swoje czÂłowieczeĂąstwo w wartoÂściach duchowych; nawet walka o byt, ktĂłrÂą musimy toczyĂŚ, ma w sobie coÂś podniosÂłego, metafizycznego.

CzÂłowiek powinien rozszerzaĂŚ zakres wÂłasnego „ja", czyli swojej mocy we wszystkich kierunkach. Nie powinien ksztaÂłtowaĂŚ siĂŞ jednostronnie. Jest to zadanie trudne, ale rozwĂłj wewnĂŞtrzny zachodzi tylko w drodze wewnĂŞtrznego zmagania siĂŞ. Rozpieszczona ludzkoÂśĂŚ powinna, jak pisaÂł, poczuĂŚ radoÂśĂŚ walki, radoÂśĂŚ pokonywania tego, co w czÂłowieku sÂłabe i stare. NawiÂązujÂąc do poglÂądĂłw Kanta, Nietzsche upatruje sens Âżycia czÂłowieka w dziaÂłaniu. DziaÂłania, nie zaÂś sÂłowne deklaracje, okreÂślajÂą kim jest dana jednostka. Na kaÂżdym z nas spoczywa obowiÂązek realizowania tkwiÂących w nas moÂżliwoÂści. OdkrywajÂąc nowe wymiary wÂłasnej egzystencji, zarazem wkraczamy w nowy, twĂłrczy sposĂłb w Âświat kultury. ZresztÂą, zdaniem Nietzschego, sztuka wynosi czÂłowieka ponad jego „ja" urzeczywistnione. Kontakt z niÂą wybawia z udrĂŞczeĂą woli, bowiem sztuka koresponduje z naszym „ja" udoskonalonym, do ktĂłrego na swĂłj wÂłasny sposĂłb powinno siĂŞ zmierzaĂŚ i na swĂłj wÂłasny sposĂłb owe „ja" udoskonalone okreÂślaĂŚ. Nie ma i nie moÂże byĂŚ miary doskonaÂłego „ja" wspĂłlnej dla wszystkich.

Nietzsche gÂłosi immoralizm, ktĂłry wiÂąÂże siĂŞ z nadziejÂą wykrycia nowych wymiarĂłw egzystencji czÂłowieka. Wskazuje, Âże to, co etyka potĂŞpia — faktycznie niejeden raz sprzyjaÂło Âżyciu. Mianowicie bohaterowie historii, ktĂłrzy sÂą wielbieni przez kolejne pokolenia — powinni czĂŞsto zostaĂŚ negatywnie osÂądzeni w kategoriach etycznych. A wiĂŞc mity towarzyszÂą ludzkoÂści oraz faÂłsz wynikajÂący z nadawania temu, co byĂŚ powinno, waloru stanu faktycznego.

Mamy byĂŚ ascetami — w myÂśl filozofii Nietzschego — jeÂśli chcemy osiÂągnÂąĂŚ stan wÂłasnego udoskonalonego „ja", stan nadczÂłowieczeĂąstwa. WÂłaÂśnie nadczÂłowiek to istota wolna, dziaÂłajÂąca, majÂąca poczucie obowiÂązku wobec innych, twĂłrcza, obdarzona poczuciem odpowiedzialnoÂści, biorÂąca odwaÂżnie w swoje rĂŞce wÂłasny los. NadczÂłowiek staje siĂŞ ascetÂą po to, by nie traciĂŚ cennej energii Âżyciowej na sprawy bÂłahe, pozbawione znaczenia. Tworzy wartoÂści, aby nadaĂŚ istnieniu treÂśĂŚ. ZobojĂŞtnienie wobec trudĂłw dnia codziennego, wobec nĂŞdzy i wielorakich przykroÂści — to skutek budowania w sobie nadczÂłowieczeĂąstwa. DÂąÂżenie do doskonaÂłoÂści, cechujÂące nadczÂłowieka, wiÂąÂże siĂŞ z bezinteresownym udziaÂłem w tworzeniu Âświata kultury. WiÂąÂże siĂŞ z sublimacjÂą popĂŞdĂłw. Jest to droga trudna, wymagajÂąca opanowywania wÂłasnych instynktĂłw, a w tym nawet instynktu szczĂŞÂścia. NagrodÂą bywa poczucie sÂłusznoÂści wÂłasnej drogi Âżyciowej, ale to poczucie jest czĂŞsto gorzkie, bowiem najczĂŞÂściej nie zwiÂązane z akceptacjÂą otoczenia. Nic wiĂŞc dziwnego, Âże Nietzsche wzywa: „StaĂącie siĂŞ twardzi". I dodaje, Âże nie ma nic bardziej ÂżaÂłosnego niÂż czÂłowiek pogrÂąÂżony w rozpamiĂŞtywaniu wÂłasnych cierpieĂą i niepowodzeĂą, jak rĂłwnieÂż czÂłowiek szukajÂący wokĂłÂł siebie winnych za niepowodzenia wÂłasnego Âżycia.

PojĂŞcie nadczÂłowieka w filozofii Nietzschego nie ma nic wspĂłlnego z ;rasizmem. NadczÂłowiek to zadanie, ktĂłre stoi przed kaÂżdym z nas, jakkolwiek niewielu tylko czyni mu zadoÂśĂŚ. NadczÂłowiek to rĂłwnieÂż ogĂłlny ideaÂł ludzkoÂści, ktĂłry przyÂświeca ÂżyjÂącemu pokoleniu jako kierunkowskaz. StawaĂŚ siĂŞ nadczÂłowiekiem, a wiĂŞc doskonaliĂŚ na swĂłj wÂłasny sposĂłb wÂłasne „ja", to znaczy ksztaÂłtowaĂŚ na wyÂższym poziomie swojÂą stronĂŞ intelektualnÂą oraz emocjonalno-wolitywnÂą. I tu zaczyna siĂŞ walka z sokratyzmem, z poglÂądem sprowadzajÂącym czÂłowieka do funkcji intelektu. Nietzsche ma racjĂŞ gÂłoszÂąc antyracjonalizm i antyscjentyzm.
W Âżyciu spoÂłecznym uwaÂża za szczegĂłlnie niebezpieczny socjalizm i zwiÂązanÂą z nim biurokracjĂŞ. ProwadzÂą bowiem do ukrĂłcenia potĂŞgi indywidualnoÂści. Polemizuje z Marksem wskazujÂąc, Âże zbawienia ludzkoÂści naleÂży poszukiwaĂŚ nie w masach, lecz w jednostkach o wyraziÂście uksztaÂłtowanej indywidualnoÂści, dalekich od konformizmu i oportunizmu. Uznawanie wszystkich jako jednakowych, wprowadzanie idei rĂłwnoÂści, mimo wyrazistych rĂłÂżnic indywidualnych miĂŞdzy jednostkami, staje siĂŞ niebezpieczne rĂłwnieÂż i dla rozwoju kultury. ÂŚwiatu kultury zagraÂża socjalizm, demokracja oraz biurokracja, jak rĂłwnieÂż feminizm, ktĂłry wyposaÂża kobietĂŞ w cechy i uprawnienia pÂłci mĂŞskiej. Takie sztuczne wyrĂłwnywanie naturalnej nierĂłwnoÂści sprawia, Âże w Âświecie kultury pojawiajÂą siĂŞ wartoÂści nieautentyczne; kobiety naÂśladujÂąc mĂŞÂżczyzn starajÂą siĂŞ wnieÂśĂŚ wartoÂści do Âświata kultury, mimo Âże uwaga ich koncentruje siĂŞ na sprawie potomstwa i rodziny.

OdczytujÂąc systemy filozoficzne naleÂży podchodziĂŚ do nich bez z gĂłry przyjĂŞtych uprzedzeĂą i zastrzeÂżeĂą. Po to, by wniknÂąĂŚ w system okreÂślonego filozofa niezbĂŞdna teÂż jest pewna doza empatii, ktĂłra pozwala odczytaĂŚ ten system niejako od Âśrodka, od strony przyjĂŞtych przesÂłanek, na ktĂłrych siĂŞ wspiera — nie zaÂś z punktu widzenia obowiÂązujÂącej w danym czasie krytyki. Kult racjonalizmu bywa nie mniej niebezpieczny niÂż kult tego, co irracjonalne w Âżyciu spoÂłecznym. WyjÂście poza ciasny racjonalizm prowadzi, jako konsekwencja, do zwrĂłcenia uwagi na sferĂŞ wraÂżeĂą i uczuĂŚ czÂłowieka tak bardzo skrzĂŞtnie pomijanÂą w naszej europejskiej nauce.

CzytajÂąc dzieÂła Nietzschego moÂżna sobie zdaĂŚ wyraÂźnie sprawĂŞ z tego, jak dalece ciÂąÂży na nas poglÂąd o rĂłwnoÂści ludzi, mimo wyraÂźnego zrĂłÂżnicowania na tych przeciĂŞtnych i na tych majÂących w polu widzenia nie tylko osobiste korzyÂści, lecz takÂże sprawy ogĂłlne i wartoÂści wyÂższe. To, co Nietzsche pisaÂł o nadczÂłowieku, pojawia siĂŞ i w innym ujĂŞciu terminologicznym w wielu technikach psychoterapeutycznych, ktĂłre wskazujÂą, Âże sens Âżycia czÂłowieka odnaleÂźĂŚ moÂżna i trzeba w upartym dÂąÂżeniu do rozwoju wÂłasnego „ja". Psychoterapia Kazimierza DÂąbrowskiego i powoÂłana przez niego do Âżycia filozofia rozwoju sÂą innym jĂŞzykowo wyrazem niektĂłrych przekonaĂą Fryderyka Nietzschego.

http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,3216/q,Siegnijmy.do.Nietzschego

"MoralnoÂśĂŚ byÂła zawsze nieporozumieniem: w rzeczy samej pewien gatunek czÂłowieka, ktĂłry miaÂł w sobie fatum takiego a takiego postĂŞpowania, pragnÂąÂł siebie usprawiedliwiĂŚ przez to, iÂż swojÂą normĂŞ c h c i a Âł zadekretowaĂŚ jako formĂŞ uniwersalnÂą". [ 2 ] Jak widaĂŚ z powyÂższego cytatu, moralnoÂśĂŚ nie ma charakteru czegoÂś uniwersalnego, obiektywnego, jest tylko formÂą w jakÂą wkÂłada siĂŞ (tzn. wkÂłada pewien gatunek ludzi) swoje postĂŞpowanie, tym samym je usprawiedliwiajÂąc. OczywiÂście, nie kaÂżde postĂŞpowanie wymaga jakiegokolwiek usprawiedliwienia, nie kaÂżde wiĂŞc stwarza ramy jakiejkolwiek sformalizowanej moralnoÂści. SkracajÂąc to w doÂśĂŚ ostro brzmiÂące podsumowanie, Nietzsche pisze: "..I n s t y n k t y 'decadence', ktĂłre przez moralistĂłw chcÂą zapanowaĂŚ nad moralnoÂściÂą instynktownÂą, jakie posiadajÂą rasy i czasy silne, sÂą to:
1) instynkty sÂłabych i upoÂśledzonych;
2) instynkty wyjÂątkĂłw, samotnikĂłw, wyÂłÂączonych, wszelkiego „abortus" w tem, co wysokie i nizkie;
3) instynkty stale cierpiÂących, ktĂłrym potrzeba szlachetnego wytÂłumaczenia ich stanu i ktĂłrym przeto jak najmniej wolno byĂŚ fizyologami" [ 3 ]

Chodzi o to, Âże Nietzsche byÂł przekonany, iÂż osobnicy silni, dobrze urodzeni, szlachetni, dostojni mieli innÂą moralnoÂśĂŚ niÂż istoty sÂłabe, zaleÂżne od innych, podlegÂłe (-waÂżne, Âże Nietzsche nigdy nie miaÂł tu na myÂśli jakiegoÂś konkretnego narodu, ani grupy spoÂłecznej), poza tym, inaczej wyglÂąda moralnoÂśĂŚ wybitnej jednostki, a inaczej caÂłych spoÂłecznoÂści, ktĂłre muszÂą dbaĂŚ o tak zwane „dobro wspĂłlne". Jest to wÂłaÂśnie przykÂład bezpoÂśredniego odwoÂłania siĂŞ do genealogii. "Zwie siĂŞ cnoty czÂłowieka dobrymi, nie ze wzglĂŞdu na skutki, ktĂłre one maja dla niego samego, lecz ze wzglĂŞdu na skutki, ktĂłre jak przypuszczamy, mieĂŚ bĂŞdÂą dla nas i spoÂłeczeĂąstwa. (..) Bo zresztÂą musiaÂło siĂŞ widzieĂŚ, Âże cnoty byÂły dla ich posiadaczy przewaÂżnie szkodliwe, jako popĂŞdy, ktĂłre zbyt gwaÂłtowne i poÂżÂądliwe w nich wÂładnÂą i nie pozwalajÂą wcale rozumowi rĂłwnowaÂżyĂŚ siĂŞ z innymi popĂŞdami. JeÂśli masz jakÂąÂś cnotĂŞ, to jesteÂś jej ofiarÂą. Lecz sÂąsiad twĂłj chwali wÂłaÂśnie dlatego twÂą cnotĂŞ! (..) PoniewaÂż siĂŞ sÂądzi: >dla caÂłoÂści spoÂłeczeĂąstwa jest strata nawet najlepszej jednostki maÂłÂą tylko ofiarÂą! O wiele by gorzej byÂło, gdyby jednostka myÂśleĂŚ miaÂła inaczej i utrzymanie swe i rozwĂłj uwaÂżaÂła za waÂżniejsze, niÂż pracĂŞ swÂą w sÂłuÂżbie spoÂłecznoÂści!". [ 4 ] MoralnoÂśĂŚ jest wiĂŞc wynikiem podporzÂądkowania. Jednostka musi zrezygnowaĂŚ z czegoÂś, co jest jej istotÂą, na rzecz spoÂłeczeĂąstwa, ktĂłre nakÂłada na niÂą obowiÂązek przestrzegania jego reguÂł i tym samym rezygnacji z dziaÂłaĂą, ktĂłre mogÂłyby wypÂływaĂŚ z wewnĂŞtrznych potrzeb czÂłowieka. OczywiÂście jest to zawsze „jakaÂś" spoÂłecznoÂśĂŚ istniejÂąca w „jakimÂś czasie" — normy moralne zmieniajÂą siĂŞ wraz z czasem i w zaleÂżnoÂści od tego w jakiej grupie spoÂłecznej wystĂŞpujÂą, sÂą wiĂŞc podwĂłjnie relatywne. Wiemy wiĂŞc, Âże moralnoÂśĂŚ oznacza przedkÂładanie dobra ogĂłÂłu nad dobro jednostki, moÂżna jednak zadaĂŚ pytanie (bardzo w stylu Nietzschego) — a niby dlaczego dobro wielu ma mieĂŚ wiĂŞkszÂą wartoÂśĂŚ niÂż dobro jednego? Inaczej mĂłwiÂąc, jakie jest kryterium tego, Âże moÂżemy jedno dobro ceniĂŚ wyÂżej niÂż drugie? ZnĂłw trzeba odwoÂłaĂŚ siĂŞ do genealogii.

KaÂżda spoÂłecznoÂśĂŚ skÂłada siĂŞ z ludzi bardzo siĂŞ od siebie rĂłÂżniÂących; zdolnoÂściami, inteligencjÂą, siÂłÂą, witalnoÂściÂą etc. Wiadomo, Âże w przypadku jakiegokolwiek konfliktu to mÂądrzejszy wygra z mniej mÂądrym, silniejszy ze sÂłabszym. OtĂłÂż, to wÂłaÂśnie ci mniej udani — jak sam Nietzsche okreÂśliÂł tych mniej mÂądrych i mniej silnych — wykoncypowali, Âżeby wpoiĂŚ najlepszym potrzebĂŞ litoÂści nad sÂłabszymi, wspĂłÂłczucie, potrzebĂŞ pomocy i hamowania swych instynktĂłw, "sÂądzenie i potĂŞpianie moralne jest ulubionÂą zemstÂą ludzi ograniczonych, a takÂże rodzajem odszkodowania za to, czego poskÂąpiÂła im przyroda." [ 5 ] Poza tym, ci mniej udani, majÂą przewagĂŞ liczebnÂą, ktĂłra pozwala im zatopiĂŚ jednostki wybitne w swojej przytÂłaczajÂącej mentalnoÂści.
Nietzsche zostaÂł przez wspĂłÂłczesnych filozofĂłw nazwany „filozofem ekstremalnym". Ekstremalizm jego myÂśli jest rzeczywiÂście jednÂą z cech rozpoznawczych stylu Nietzschego, nie oznacza to jednak, Âże filozofia ta, z tego powodu jest niegodna powaÂżnego traktowania. Oznacza to stosunek tej filozofii do tego, co staÂło siĂŞ przedmiotem jej analizy. Oznacza to rĂłwnieÂż, Âże Nietzsche nie cofnie siĂŞ przed objawieniem jakiejÂś swojej myÂśli (a jest to gÂłĂłwnie demaskowanie jakichÂś prawd, do ktĂłrych jesteÂśmy od dawna przyzwyczajeni) pod Âżadnym pozorem — nawet jeÂżeli ta myÂśl nam siĂŞ nie spodoba, lub uznamy to za coÂś „egzystencjalnie niewygodnego". KaÂżdy, kto weÂźmie do rĂŞki pisma Nietzschego musi byĂŚ gotĂłw na spotkanie siĂŞ z myÂślÂą, ktĂłra demaskuje, zaÂświadcza o nieprawdziwoÂści lub tylko wzglĂŞdnej wartoÂści tej idei, ktĂłra moÂże byĂŚ podstawÂą czyjegoÂś oglÂądu Âświata. NaleÂży tylko zrozumieĂŚ, Âże pod Âżadnym pozorem nie jest to Âświadectwo nihilizmu tej myÂśli — przeciwnie jest to „pchniĂŞcie tego, co juÂż jest pochylonym", strÂącenie z cokoÂłĂłw pomnikĂłw, ktĂłre i tak od dawna sÂą zmurszaÂłe. Tyle tylko, Âże Nietzsche byÂł pierwszym powaÂżnym myÂślicielem, ktĂłry chciaÂł teÂż znaleÂźĂŚ odpowiedzi na pytania, ktĂłre mogliby zadaĂŚ ludzie po zwaleniu tych pomnikĂłw. I na tym polega zasadnicza rĂłÂżnica pomiĂŞdzy nim a wszystkimi filozoficznymi krytykami. W zasadzie on jeden chciaÂł stworzyĂŚ nowÂą „wartoÂśĂŚ wartoÂści", podczas, gdy wiĂŞkszoÂśĂŚ przed nim albo nie dawaÂła takiej odpowiedzi, albo teÂż dawaÂła odpowiedzi, ktĂłre nie wnoszÂą do ludzkiej rzeczywistoÂści niczego pozytywnego (choĂŚby Max Stirner, czy w pewnym sensie — Arthur Schopenhauer). OczywiÂście nie jest tak, Âże kaÂżdemu poznajÂącemu nowÂą „wartoÂśĂŚ wartoÂści" przypadnie do gustu, nie jest tak, Âże nietzscheanizm jest dla kaÂżdego dobrÂą filozofiÂą ÂżyciowÂą, ktĂłra daje proste i jednoznaczne odpowiedzi na kaÂżde podstawowe pytania — owszem, w pewnym sensie je daje, tyle, Âże odpowiedzi, raczej trudne do przyjĂŞcia.

PeÂłny tekst tutaj:
http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,2607/q,Nietzsche.Aksjologia