Buddyzm - narodziny i ekspansja

[MichaÂł-AnioÂł]

Buddyzm - narodziny i ekspansja
Autor tekstu: Joanna ÂŻak-Bucholc

Jako Âże buddyzm wydaje siĂŞ budziĂŚ coraz wiĂŞksze zainteresowanie w Europie, a takÂże w Polsce, warto choĂŚ pobieÂżnie znaĂŚ jego dzieje. Nie bĂŞdĂŞ tu zatem zajmowaĂŚ siĂŞ szczegó³owo buddyzmem jako systemem wierzeĂą, a tylko jego „wĂŞdrĂłwkami". (Wcale zresztÂą nieÂłatwo rozstrzygn¹Ì podstawowÂą kwestiĂŞ czym buddyzm jest: religiÂą? Wszak nie ma w nim doktryny odnoszÂącej siĂŞ do bogĂłw. FilozofiÂą? Rodzajem psychologii? Nawiasem mĂłwiÂąc, te wszystkie podziaÂły sÂą, jak siĂŞ wydaje, istotniejsze dla Zachodu, WschĂłd bowiem inaczej je kategoryzuje).

W literaturze przedmiotu czĂŞsto moÂżna spotkaĂŚ siĂŞ z sÂądem, Âże buddyzm zrodziÂł siĂŞ w wyniku reakcji na braminizm. To jednak nie jest prawdÂą, z tej choĂŚby prostej przyczyny, iÂż narodziÂł siĂŞ on na tych terenach subkontynentu indyjskiego (pó³nocno-wschodnie Indie), ktĂłre byÂły najpóŸniej infiltrowane przez nurt oparty na Wedach. Ponadto naleÂży pamiĂŞtaĂŚ, Âże buddyzm i braminizm ksztaÂłtowaÂły siĂŞ mniej wiĂŞcej w tym samym czasie (V w. p.n.e., braminizm nieco wczeÂśniej) — braminizm oparÂł siĂŞ na starym dziedzictwie wedyjskim, a buddyzm… WÂłaÂśnie! DÂługi czas indolodzy spierali siĂŞ o „bazĂŞ", podÂłoÂże buddyzmu, jako Âże poznano od razu „formy gotowe", bez Âżadnych stadiĂłw przejÂściowych. DziÂś uwaÂża siĂŞ, Âże — gdyby siĂŞgn¹Ì do najstarszego podÂłoÂża — byÂłoby to podÂłoÂże wierzeĂą przedwedyjskich, byĂŚ moÂże siĂŞgajÂących czasĂłw wielkiej cywilizacji Harappy, a w krĂłtszej perspektywie czasowej: doktryn niewedyjskich, swoistej protojogi. Na tym samym gruncie rozwijaÂły siĂŞ wczeÂśniej niÂż buddyzm nurty, ktĂłre w³¹czono do UpaniszadĂłw (najstarsze Upaniszady pochodzÂą z VIII w. p.n.e.). NaleÂży zatem mocno podkreÂśliĂŚ: Te wÂątki filozoficzne, ktĂłre konstytuowaÂły zarĂłwno wierzenia z UpaniszadĂłw, jak i buddyzm sÂą kompletnie ró¿ne od myÂśli wedyjskiej. To wÂłaÂśnie w nich pojawia siĂŞ np. koncepcja sansary, karmana, koÂłowrotu wcieleĂą, reinkarnacji. Wszystkie te elementy byÂły z gruntu obce indoeuropejskim twĂłrcom Wed. UwaÂża siĂŞ, iÂż koncepcje te byÂły znane duÂżo wczeÂśniej, ale gÂłoszone byÂły w ramach szkó³ tajemnych — buddyzm niejako „odtajniÂł" wiele wierzeĂą zwiÂązanych z tymi „sektami". I to wÂłaÂśnie rozprzestrzenianie siĂŞ buddyzmu po caÂłych Indiach sprawiÂło, Âże teoria reinkarnacji zostaÂła wszĂŞdzie na terenie subkontynentu przyjĂŞta. W owych tajnych szkoÂłach nie byÂło kapÂłaĂąskiej hierarchii, lecz mistrz, celem zaÂś ucznia byÂło wyzwolenie siĂŞ z koÂła wcieleĂą (sansary). Na terenach, gdzie rozwijaÂły siĂŞ zarĂłwno one, jak potem buddyzm nie istniaÂł system kastowy, tak charakterystyczny dla ksztaÂłtujÂącego siĂŞ w tym samym okresie co Upaniszady braminizmu (kapÂłaĂąskie pisma zwane Brahmanami powstawaÂły od ok. VIII, VII w. p.n.e.). StÂąd podkreÂślanie, Âże Budda naleÂżaÂł do kasty kszatrijĂłw (rycerzy; niejako w opozycji do kasty braminĂłw-kapÂłanĂłw) musi byĂŚ doœÌ póŸne; po prostu — w okresie rodzenia siĂŞ buddyzmu kasty w ogĂłle nie miaÂły znaczenia… W tym samym okresie i na tych samych terenach, moÂże zatem i na tym samym podÂłoÂżu rozwijaÂł siĂŞ drugi wielki nurt — dÂżinizm.

Za stolicĂŞ buddyzmu uchodzi Magadha (dziÂś stan Bihar). Sam Budda wywodziÂł siĂŞ z Kapilawastu. Skoro jednak zajmuje mnie bardziej historia buddyzmu, a ÂściÂślej jego rozprzestrzenianie siĂŞ, pominĂŞ, zdaje siĂŞ doœÌ zresztÂą znanÂą, historiĂŞ samego Buddy („Przebudzony") Siddharty („Ten, ktĂłry dopi¹³ swego") Gautamy. MoÂże tylko jako ciekawostkĂŞ warto podaĂŚ, Âże analogicznie jak w przypadku Jezusa wielu XIX-wiecznych badaczy uwaÂżaÂło, Âże Budda to postaĂŚ fikcyjna, legendarna. DziÂś rzadko kto tak sÂądzi. A swojÂą drogÂą rzeczÂą niezwykle interesujÂącÂą jest zestawienie obu tych postaci, dla uchwycenia analogii dotyczÂących pewnych elementĂłw ich „mitycznej biografii", np. cudownego poczĂŞcia, niezwykÂłych narodzin, odejÂścia z domu, itd., wynikajÂących nie tyle z zaleÂżnoÂści historycznych (choĂŚ i takie prĂłby ich zrozumienia siĂŞ pojawiajÂą), ale z podobieĂąstwa schematĂłw odnoszonych do niezwykÂłych postaci, schematĂłw zgoÂła „mitycznych". To jednak materiaÂł na innÂą opowieœÌ… O jednym jeszcze trzeba zawsze pamiĂŞtaĂŚ: Âże dzieje religii nie sÂą jednoczeÂśnie historiÂą jej zaÂłoÂżyciela, czyli nie moÂżna ustanowiĂŚ znaku rĂłwnoÂści miĂŞdzy „czystÂą" naukÂą Buddy a buddyzmem w ogĂłle. To chyba raczej oczywiste...

W przybliÂżeniu lata dziaÂłalnoÂści Buddy przypadajÂą na okres 540-480 p.n.e. Rzecz jasna sprawÂą niemal niewykonalnÂą jest uchwycenie zjawiska tropionego niekiedy przez badaczy jako „buddyzm pierwotny" (por. SÂłuszkiewicz). Tylko kilka szczegó³ów wydaje siĂŞ pewnych, na przykÂład to, Âże wczesny buddyzm nie posiadaÂł Âżadnego kultu, modlitwy, ani obrzĂŞdĂłw. W pierwotnej wspĂłlnocie podkreÂślano stronĂŞ praktycznÂą (bo tak naleÂży traktowaĂŚ wysiÂłek wyzwalania siĂŞ z sansary drogÂą medytacji, co jest rysem podzielanym przez szkoÂły jogiczne), wiarĂŞ wewnĂŞtrznÂą, czy etykĂŞ, ktĂłrej wyrazem jest np. zasada: „ObojĂŞtnie jak nazwiesz najwyÂższÂą si³ê, waÂżne jak postĂŞpujesz". W historii myÂśli indyjskiej buddyzm dokonaÂł tego, co u nas przypisuje siĂŞ Sokratesowi — dokonaÂł mianowicie zwrotu ku czÂłowiekowi; tu bowiem chodzi o czÂłowieka, jego kondycjĂŞ, uwarunkowania, jego drogĂŞ, nie zaÂś o jakiegokolwiek boga.

Kult natomiast powstawaÂł wraz z rozwojem buddyzmu, wtedy gdy coraz wiĂŞksza rola przypadaÂła juÂż nie tylko praktykujÂącym mnichom, ale laikatowi. Kult ten najpierw ogniskowaÂł siĂŞ wokó³ relikwii — stÂąd specjalna rola stupy buddyjskiej — niemal archetypalnej budowli kryjÂącej prochy mistrzĂłw. W SaĂączi spoczywajÂą ponoĂŚ prochy samego Buddy...

Trzeba by siĂŞ zastanowiĂŚ — a to sprawa podstawowa, skoro interesuje nas wÂłaÂśnie rozprzestrzenianie siĂŞ buddyzmu — dlaczego wÂłaÂśnie nurt buddyjski ogarn¹³ tak szerokie poÂłacie wpierw samych Indii, potem caÂłego niemal Dalekiego Wschodu, czy Azji Centralnej. Na pewne jego cechy predysponujÂące go do tego juÂż zwrĂłciÂłam uwagĂŞ. Buddyzm byÂł daleko bardziej otwarty niÂż braminizm — nie zwracaÂło siĂŞ tu uwagi na ró¿nice statusu spoÂłecznego, kasty, czy pÂłci (choĂŚ tu ponoĂŚ Budda miaÂł pewne zastrzeÂżenia). BuddyÂści ponadto gÂłosili swe nauki w jĂŞzykach i dialektach miejscowych (to novum!), nauczyciele prowadzili wĂŞdrowny tryb Âżycia (rĂłwnieÂż novum), gÂłoszÂąc swe prawdy (dharmĂŞ) wszystkim tym, ktĂłrzy chcieli sÂłuchaĂŚ. MoÂżna by powiedzieĂŚ, Âże buddyzm operuje wielkimi kategoriami — jest uniwersalistyczny, jego prawdy odnoszÂą siĂŞ bowiem do wszystkich „istot Âżywych", nie ograniczajÂą siĂŞ np. do dziedzictwa „wiary czy krwi", do Âżadnego okreÂślonego jakimiÂś ramami etnosu. Jest teÂż religiÂą misyjnÂą — Budda miaÂł nakazaĂŚ uczniom gÂłoszenie dharmy: „Ruszajcie wiĂŞc w drogĂŞ, idÂźcie dla dobra wielu, dla szczĂŞÂścia wielu, ze wspó³czuciem dla Âświata.…".Szybkie rozprzestrzenianie siĂŞ buddyzmu niosÂło jednak za sobÂą pewne niebezpieczeĂąstwo — rozpad jednoÂści. Obliczono, iÂż juÂż w poczÂątkowym okresie byÂło co najmniej osiemnaÂście odÂłamĂłw buddyzmu, a kaÂżdy pewnie nieco inaczej wyraÂżaÂł swe doktryny. Dlatego teÂż od czasu do czasu zwoÂływano wielkie zebrania, rodzaj „soborĂłw", na ktĂłrych rozstrzygano problemy nauk, prowadzenia siĂŞ mnichĂłw, itd. Pierwszy sobĂłr, nie uwaÂżany zresztÂą za historyczny, ale waÂżny w tradycji buddyjskiej, odbyĂŚ siĂŞ miaÂł w roku Âśmierci Mistrza, a zwoÂłaÂł go wielki jego uczeĂą — MahakaÂśjapa. Drugi odbyĂŚ siĂŞ miaÂł w sto lat póŸniej, gdy grupa uczniĂłw naruszyÂła dyscyplinĂŞ. Tu ponoĂŚ juÂż recytowano teksty, ktĂłre potem na staÂłe weszÂły do buddyjskiego kanonu, tzw. Kosz Nauk i Kosz Dyscypliny (kosz to po prostu zbiĂłr tekstĂłw). ZnaczyÂłoby to, iÂż podstawowe elementy doktryny byÂły juÂż, zapewne najpierw w formie ustnej, ustalone. W jakim jednak jĂŞzyku nauczano buddyjskich prawd u zarania jego dziejĂłw? Pewnie w jĂŞzyku uÂżywanym tam, gdzie ÂżyÂł Budda, na terenie Magadhy. Ale nie wiemy dokÂładnie jakim jĂŞzykiem mĂłwiÂł Mistrz, przypuszcza siĂŞ, Âże posÂługiwano siĂŞ tu jĂŞzykiem palijskim, nale¿¹cym do grupy tzw. prakrytĂłw, w odró¿nieniu od sanskrytu. W tym wÂłaÂśnie jĂŞzyku wiele wiekĂłw potem spisano tzw. kanon palijski, ktĂłry jest najstarszym do dziÂś zachowanym zestawem pism buddyjskich. Spisano go jednak dopiero w V w. n.e. (przy czym wielkÂą rolĂŞ odegraÂł tu sÂłynny Buddhaghosza). JĂŞzyk palijski do dziÂś uwaÂżany jest za ÂświĂŞty jĂŞzyk buddyzmu. Kodyfikacji pism (Tripitaka) kanonu palijskiego dokonano na Cejlonie, do dziÂś traktowanego przez buddystĂłw — by uÂżyĂŚ zrozumiaÂłego porĂłwnania — tak jak katolicy traktujÂą Rzym. Jest to kanon szkoÂły tzw. therawedinĂłw, czyli „starszych". Ale istniejÂą teÂż inne kanony, spisane w jĂŞzyku sanskryckim, tybetaĂąskim, chiĂąskim, tocharskim...

Pierwszy udokumentowany „sobĂłr" buddyjski miaÂł miejsce w Pataliputrze, w poÂłowie III w. p.n.e. czyli za czasĂłw wielkiego krĂłla Indii Asioki (dynastia MaurjĂłw), ktĂłry nie tylko zjednoczyÂł paĂąstewka indyjskie, ale przyczyniÂł siĂŞ do rozkwitu gospodarczego kraju. Buddyzm (ale rĂłwnieÂż dÂżinizm) byÂł mu bliski, nic przeto dziwnego, Âże ten wielki i niezwykÂły wÂładca pomagaÂł w organizowaniu gmin buddyjskich (sangha). WÂłaÂśnie za jego panowania buddyzm — moÂże po raz pierwszy? — ogarn¹³ ziemie le¿¹ce poza terenami zjednoczonymi przez AsiokĂŞ. Chodzi wÂłaÂśnie o Cejlon, o ktĂłrym dopiero co wspomniaÂłam.

Innym wÂładcÂą, tym razem z indoscytyjskiej dynastii KuszanĂłw (II w. n.e.), ktĂłry roztaczaÂł opiekĂŞ nad buddyzmem, byÂł Kaniszka. UsiÂłowaÂł on nadaĂŚ buddyzmowi organizacjĂŞ zcentralizowanÂą, co miaÂło byĂŚ przeprowadzone na kolejnym „soborze", ale nie udaÂło siĂŞ tego przeprowadziĂŚ i w obliczu juÂż wczeÂśniej rysujÂących siĂŞ ró¿nic w ramach sanghi pojawiÂły siĂŞ rozÂłamy, powstaÂły liczne szkoÂły i „sekty" (ale zaznaczyĂŚ naleÂży, Âże buddyzm inaczej niÂż chrzeÂścijaĂąstwo podchodziÂło do tych zjawisk — nie moÂżna zatem w Âżadnym razie mĂłwiĂŚ tu o „herezji" i „heretykach", Âżaden przedstawiciel np. hinajany nie odnosiÂł siĂŞ w ten sposĂłb do przedstawiciela innej szkoÂły). Ten czwarty wedle tradycji sobĂłr, byÂł ostatnim powszechnym soborem buddyzmu przed najwiĂŞkszym rozÂłamem na MaÂły i DuÂży WĂłz.

Mniej wiĂŞcej od przeÂłomu er — moÂżna mĂłwiĂŚ o hinajanie (MaÂły WĂłz) i mahajanie (DuÂży WĂłz). ZresztÂą nie twierdzi siĂŞ juÂż, jak onegdaj, Âże Ăłw „mityczny" buddyzm pierwotny zachowaÂł siĂŞ wÂłaÂśnie w hinajanie, choĂŚ tu wÂłaÂśnie zasadÂą jest to, Âże buddystÂą jest tylko ten, kto jest mnichem. Mahajana tymczasem dopuszcza laikat i… hinduizuje siĂŞ coraz bardziej, tj. wchodzi w interakcje z tymi nurtami indyjskiej religijnoÂści, ktĂłre potem nazwiemy „hinduizmem". Zatem dopuszczalne staje siĂŞ wznoszenie ÂświÂątyĂą, obrzĂŞdowoœÌ bardzo siĂŞ rozbudowuje, a symbolika, oczywiÂście juÂż przeksztaÂłcona na buddyjskÂą mod³ê, nabiera wielkiego znaczenia…

W ramach obu „wozĂłw" powstawaÂły rozmaite szkoÂły, ale nie sÂądzĂŞ, by wymienianie ich wniosÂło tu coÂś nowego — chodzi wszak raczej o nakreÂślenie ogĂłlnego obrazu. PowiedzieĂŚ tylko trzeba o trzecim z wielkich odÂłamĂłw buddyzmu, trzecim „wozie" — wadÂżrajanie. O tym jednak nieco póŸniej.
WÂśrĂłd badaczy dziejĂłw buddyzmu raczej zgodnie panuje opinia, iÂż za lata najwiĂŞkszej ekspansji buddyzmu naleÂży uznaĂŚ okres od roku 200 p.n.e. do roku 200 n.e. Na ten okres wÂłaÂśnie przypada czas panowania Kaniszki. W tym okresie (II w. n.e.) dziaÂła wielka postaĂŚ buddyzmu — NagardÂżuna, ktĂłry wielce przyczynia siĂŞ do „dookreÂślenia" buddyzmu w wersji mahajanistycznej. To takÂże czas wielkiego otwarcia buddyzmu na ZachĂłd. PamiĂŞtajmy wszak o „odwiedzinach" Aleksandra Wielkiego w Indiach, o powstawaniu niewielkich paĂąstewek zarzÂądzanych przez wÂładcĂłw greckich, o tyglu kulturowym, wzajemnych kontaktach i fascynacjach, o wspĂłlnotach przygranicznych plemion KuszanĂłw, itd. No i rzecz jasna — o Jedwabnym Szlaku. WÂśrĂłd buddystĂłw wszystko to odegraÂło wielkÂą rolĂŞ — oto pojawia siĂŞ idea „wielkiej drogi"… ZaczĂŞÂła siĂŞ wielka praca systematyzacji nauk i ich translacji. We wszystkie strony Âświata wyruszajÂą buddyjscy nauczyciele, moÂżna ich spotkaĂŚ na traktach handlowych, ksi¹¿êcych dworach, w karawanserajach. WÂłaÂśnie szlakiem Jedwabnym buddyzm dociera wpierw do Chotonu, a potem do Chin… W drugÂą stronĂŞ pod¹¿ajÂą pielgrzymi, by odwiedziĂŚ Indie — kraj Buddy. W Chinach jednak buddyzm uwaÂżany byÂł za rodzaj „nauki dodatkowej", nigdy nie zdobyÂł sobie pozycji dominujÂącego ÂświatopoglÂądu. W krĂŞgach taoistĂłw byÂł mocno ugruntowany, ale potĂŞpiany — zdarzaÂło siĂŞ — ze strony konfucjanistĂłw.

JuÂż teraz naleÂży podkreÂśliĂŚ — buddyzm przybieraÂł rozmaite postacie wÂłaÂśnie w zaleÂżnoÂści od podÂłoÂża, na jakie natrafiaÂł. Ale nawet na terytorium „obcym", np. w Chinach — proces dzielenia siĂŞ na rozmaite szkoÂły nie ustawaÂł. W Chinach moÂże najÂżywiej rozwijajÂące siĂŞ szkoÂły to - szkoÂła Czystej Krainy (ok. IV w. n.e.) z jego g³ównÂą postaciÂą Buddy Amitabhy i teoriÂą Âłaski, a z drugiej strony nader od niej ró¿na szkoÂła zaÂłoÂżona przez sÂłynnego BodhidharmĂŞ, ktĂłry w roku 526 (lub 475) n.e. wylÂądowaÂł w Kantonie, by daĂŚ poczÂątek szkole Czan (z ktĂłrej rozwinie siĂŞ japoĂąska odmiana zen, od „dhjana" — medytacja).

Z Chin przenikn¹³ buddyzm do Wietnamu. Potem do Korei, gdzie zacz¹³ umacniaÌ siê od IV w. St¹d zosta³ przeniesiony przez emigrantów do Japonii, gdzie od prze³omu IV i V w. rozwija³ siê obok szintoizmu. Tutaj zrodzi³ siê zen. Wedle tradycji zen przeniós³ z Chin do Japonii mistrz Eisai.

OgĂłlnie mĂłwiÂąc — buddyzm rozprzestrzeniaÂł siĂŞ we wszystkich swych odmianach: hinajany, mahajany i wielu szkó³ w ich obrĂŞbie. DziÂś badacze pragnÂąc uporzÂądkowaĂŚ ten olbrzymi zakres wiedzy okreÂślajÂą, Âże w krajach poÂłoÂżonych bardziej na pó³noc notuje siĂŞ przewagĂŞ mahajany, a na poÂłudniu — hinajany.

Wreszcie powiemy parĂŞ s³ów o trzecim wozie — wadÂżrajanie (Diamentowy WĂłz). Termin ten odnosi siĂŞ do tej formy buddyzmu, ktĂłry w pewnej fazie krzyÂżowaÂł siĂŞ z nurtami siaktyzmu i tantryzmu, ksztaÂłtowaÂł siĂŞ w Indiach w ciÂągu caÂłego VII stulecia. Jakkolwiek czĂŞsto utoÂżsamiamy ten nurt buddyzmu z Tybetem, nie jest to do koĂąca sÂłuszne. Wpierw oczywiÂście znany byÂł w Indiach, ale i w Japonii, gdzie swego czasu trwaÂł obok szkó³ zen. Ale skoro juÂż padÂła nazwa Tybet — to oczywiÂście musimy siĂŞ tu zatrzymaĂŚ nieco dÂłuÂżej. Z Katmandu znane sÂą buddyjskie budowle pochodzÂące juÂż z I w. p.n.e. Ale na dobre o dziejach buddyzmu w tym kraju moÂżna mĂłwiĂŚ poczÂąwszy od VII w. n.e. (choĂŚ tradycja podaje datĂŞ co najmniej trzy wieki wczeÂśniejszÂą). IstniejÂąca religia bon stopniowo ulegaÂła buddyzmowi, ale - jak to miaÂło miejsce i w innych krajach — buddyzm nasiÂąkaÂł pierwiastkami dla niej charakterystycznymi (czasem powiada siĂŞ zresztÂą o bon jako o piÂątej szkole buddyzmu tybetaĂąskiego). UwaÂża siĂŞ, Âże tym ktĂłry oficjalnie wprowadziÂł buddyzm w Tybecie byÂł krĂłl Srong-btsan-sgam-po (630-650). Tradycja najwiĂŞkszÂą wagĂŞ przykÂłada do dzieÂła Padmasambhawy (VIII-IX w.). TakÂże i tutaj mamy do czynienia z ró¿nymi szkoÂłami. To zaÂś co okreÂślamy mianem lamaizmu uwaÂżane jest przez badaczy za swoistÂą formĂŞ buddyzmu tybetaĂąskiego z charakterystycznÂą demonologiÂą i rozbudowanÂą obrzĂŞdowoÂściÂą. ZresztÂą sama nazwa lamaizm zostaÂła nadana przez EuropejczykĂłw (lama — mistrz, guru). NajwiĂŞkszymi odÂłamami sÂą tu szkoÂły tzw. ¯ó³tych Czapek i Czerwonych Czapek. Za zaÂłoÂżyciela zakonu ¯ó³tych Czapek uchodzi reformator buddyzmu Tsong Khapa (XIV-XV w.), ktĂłrego uczniowie dali poczÂątek linii panczen- i dalaj-lamy. WÂłaÂśnie ten nurt ³¹czy siĂŞ z tÂą formÂą, ktĂłrÂą nazywamy lamaizmem.

A w Indiach, rodzimej ziemi buddyzmu? Od VIII wieku wzmóg³ siê napór Arabów, a dla Hindusów form¹ obrony przed ich kultur¹ i religi¹ islamsk¹ sta³o siê skupienie siê wokó³ religii narodowej, tê zaœ rolê spe³nia³ bardziej hinduizm ni¿ uniwersalistyczny buddyzm. Zreszt¹ forma organizacji buddyzmu w du¿e klasztory ³atwiejsza by³a do zwalczania przez w³adców arabskich. Wreszcie w XII i XIII w., kiedy Arabowie zajêli Bihar (ojczysty stan buddyzmu), nast¹pi³ koùcowy akt buddyzmu indyjskiego. Zniszczono klasztory, wygnano lub wymordowano mnichów. Tylko w pobliskiej Orisie zachowa³y siê niewielkie wspólnoty. Zreszt¹ buddyzm nie tylko w swej ojczyŸnie podlega³ przeœladowaniom. Zdarza³o siê to nawet w Tybecie. Tak¿e w Chinach, np. za dynastii Tang (prze³om VII i IX wieku), po których buddyzm nigdy nie osi¹gn¹³ ju¿ tej rangi co wczeœniej.

PowiedzieliÂśmy o rozprzestrzenianiu siĂŞ buddyzmu w Azji. Czy jednak sÂą jakieÂś Âślady ÂświadczÂące, Âże ZachĂłd, czyli ludy zamieszkujÂące EuropĂŞ mogÂły zetkn¹Ì siĂŞ z tÂą religiÂą, a jeÂśli tak, to kiedy? Badacze skÂłonni sÂą widzieĂŚ je np. w pismach Pyrrona z Elidy (365-275 p.n.e.), czy Plotyna. O buddyzmie wspomina wprost ojciec KoÂścioÂła Klemens z Aleksandrii, moÂżna doszukaĂŚ siĂŞ ÂśladĂłw buddyjskich w dziele Orygenesa. Ba! uwaÂża siĂŞ i to na rzeczywiÂście solidnych podstawach, iÂż sÂłynna jeszcze i w Âśredniowieczu opowieœÌ kursujÂąca w naszej czĂŞÂści Âświata o Barlaamie i Jozefacie jest w istocie znieksztaÂłconÂą wersjÂą opowieÂści buddyjskiej. WiĂŞcej — sÂą i tacy, ktĂłrzy skÂłonni sÂą dowodziĂŚ, iÂż mnisi buddyjscy docierali nawet do Aleksandrii, gdzie zorganizowali wspĂłlnotĂŞ majÂącÂą zwiÂązek z ruchem esseĂączykĂłw, a ci z kolei, co raczej nikt nie poddaje w wÂątpliwoœÌ, majÂą spory udziaÂł w ksztaÂłtowaniu siĂŞ myÂśli chrzeÂścijaĂąskiej. To jednak zagadnienie doœÌ zÂłoÂżone i warto poÂświĂŞciĂŚ mu osobny tekst.

http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,2286/q,Buddyzm..narodziny.i.ekspansja