StaroÂżytne miasto pod piaskami Gizy

Polscy naukowcy znaleÂźli dowody katastrofalnych w skutkach zmian klimatu, ktĂłre okoÂło 4100 lat temu przyczyniÂły siĂŞ do upadku cywilizacji egipskiej.

Problem zmian klimatycznych nie schodzi z czoÂłĂłwek gazet. Naukowcy nie sÂą zgodni, czy sÂą one skutkiem zbyt dynamicznego rozwoju naszej cywilizacji, czy teÂż wpisujÂą siĂŞ w naturalnÂą cyklicznoÂśĂŚ ziemskiego klimatu. To zjawisko nie jest nowe. Na Âślady podobnych zmian pogodowych w staroÂżytnoÂści natrafiliÂśmy w Egipcie.

Od wielu lat w nauce funkcjonuje hipoteza, zgodnie z ktĂłrÂą pod koniec okresu Starego PaĂąstwa (ok. 4100 lat temu) cywilizacja egipska upadÂła na skutek wewnĂŞtrznego kryzysu spoÂłeczno-politycznego i osuszenia siĂŞ klimatu. Przypuszczenia te zostaÂły zweryfikowane przez najnowsze wyniki polsko-egipskich wykopalisk w Sakkarze, kierowanych przez prof. Karola MyÂśliwca z Centrum Archeologii ÂŚrĂłdziemnomorskiej UW. W ciÂągu kilkunastu sezonĂłw badacze odsÂłonili po zachodniej stronie piramidy schodkowej faraona Neczericheta fragment rozlegÂłego cmentarzyska datowanego na 2686–2160 p.n.e. Na stosunkowo niewielkim obszarze odkopano ponad 120 wykutych w skale szybĂłw grobowych, ktĂłre w ciÂągu tysiĂŞcy lat przykryÂła gruba warstwa gruzu skalnego i nawianego piasku. SkÂład morfologiczny tych osadĂłw pozwala odtworzyĂŚ wiele zjawisk, ktĂłre zachodziÂły w przeszÂłoÂści, w tym takÂże zmiany klimatu. Aby uzyskaĂŚ maksimum informacji, z archeologami wspĂłÂłpracujÂą geolodzy i sedymentolodzy. Ci ostatni, obserwujÂąc rĂłÂżnice w budowie poszczegĂłlnych warstw, sÂą w stanie precyzyjnie odrĂłÂżniĂŚ osady naturalne od tych, ktĂłre powstaÂły w wyniku dziaÂłalnoÂści czÂłowieka, oraz zrekonstruowaĂŚ zachodzÂące w przeszÂłoÂści zjawiska pogodowe.

Potoki bÂłota

Badania terenu graniczÂącego bezpoÂśrednio z okrĂŞgiem piramidy schodkowej przyniosÂły niezwykle ciekawe dane paleo-klimatyczne. W 2006 roku zostaÂło odsÂłoniĂŞte lico kamiennego fundamentu, na ktĂłrym posadowiono mur ryzalitowy, czyli ozdobiony wystĂŞpami i niszami, z czterech stron otaczajÂący piramidĂŞ. OkazaÂło siĂŞ, Âże konstrukcjĂŞ tĂŞ zbudowano na caÂłej sekwencji starszych osadĂłw. To one stanowiÂą klucz do poznania warunkĂłw pogodowych w czasach III dynastii (ok. 2650 p.n.e.), a byÂł to okres przeÂłomowy w historii Egiptu. WÂłaÂśnie wtedy, po raz pierwszy w dziejach cywilizacji ludzkiej, uÂżyto w budownictwie kamienia (kompleks piramidy schodkowej) oraz wypracowano podstawowe kanony w sztuce i architekturze, ktĂłre bez wiĂŞkszych zmian funkcjonowaÂły aÂż do momentu podboju kraju faraonĂłw przez Aleksandra Wielkiego.AnalizujÂąc strukturĂŞ tych warstw, zwrĂłcono uwagĂŞ, Âże skÂładaÂły siĂŞ one gÂłĂłwnie z silnie scementowanego gruzu skalnego przemieszanego z piaskiem i otoczakami oraz rozkruszonymi fragmentami cegieÂł muÂłowych. OkazaÂło siĂŞ, Âże materiaÂł ten spÂłynÂąÂł z wyÂżej poÂłoÂżonego terenu wraz ze strumieniami wody o znacznej sile. Wartkie potoki, przemieszczajÂąc siĂŞ po powierzchni skalnego stoku, niszczyÂły wszystko, co spotkaÂły na swojej drodze. ÂŚwiadczÂą o tym m.in. czĂŞÂściowo rozwleczone pozostaÂłoÂści bliÂżej nieokreÂślonej konstrukcji ceglanej (muru) odsÂłoniĂŞtej bezpoÂśrednio pod opisywanym fundamentem. Woda osadzaÂła w zagÂłĂŞbieniach gruz przemieszany z rozkruszonÂą i rozmytÂą cegÂłÂą muÂłowÂą. Silnie zwiÂązane rumowisko stanowiÂło doskonaÂłÂą podbudowĂŞ pod fundament muru piramidy, dlatego warstwy te nie zostaÂły usuniĂŞte w trakcie prac niwelacyjnych.

Wszystko wskazuje, Âże klimat za III dynastii odbiegaÂł od powszechnie przyjĂŞtych wyobraÂżeĂą o wiecznie sÂłonecznym i bezchmurnym niebie egipskim. ByÂł to okres niestabilnej pogody z bardzo wysokÂą amplitudÂą opadĂłw. Struktura badanych warstw ujawniÂła, Âże w krĂłtkim czasie po umiarkowanych deszczach nastÂąpiÂły gwaÂłtowne ulewy, w wyniku ktĂłrych powstawaÂły liczne strumienie i potoki transportujÂące w niÂższe partie terenu tony gruzu i bÂłota. Woda wypeÂłniaÂła zagÂłĂŞbienia, tworzÂąc w wielu miejscach okresowe zbiorniki i pokaÂźnych rozmiarĂłw kaÂłuÂże. Ciemne chmury musiaÂły byĂŚ wĂłwczas codziennoÂściÂą.

Susza i gÂłĂłd

Jak powaÂżne zagroÂżenie stanowiÂł nadmiar wody opadowej, ÂświadczÂą ruiny najstarszej w Âświecie tamy, zachowane na pustyni w pobliÂżu miasta Helwan (32 km na poÂłudnie od wspĂłÂłczesnego Kairu). BudowlĂŞ tĂŞ wzniesiono najprawdopodobniej za III dynastii z regularnych wapiennych blokĂłw. ChoĂŚ projektu nigdy nie ukoĂączono, tama ma nadal 100 m dÂługoÂści i ok. 50 m szerokoÂści! Zbudowano jÂą u wylotu okresowej rzeki zwanej dziÂś Wadi Hof. Najprawdopodobniej miaÂła chroniĂŚ usytuowane w pobliÂżu osady i pola uprawne lub magazynowaĂŚ wodĂŞ opadowÂą dla robotnikĂłw pracujÂących w odlegÂłym o kilka kilometrĂłw kamienioÂłomie. Przeprowadzone w latach 80. badania archeologĂłw niemieckich wykazaÂły, Âże centralnÂą czeÂśĂŚ tamy zniszczyÂły potoki bÂłotno-gruzowe, spÂływajÂące z pustynnego pÂłaskowyÂżu po intensywnych ulewach. StaÂło siĂŞ to jeszcze w trakcie trwania prac budowlanych. Uszkodzenia byÂły tak powaÂżne, Âże projekt caÂłkowicie zarzucono.

W latach 2600–2400 p.n.e. klimat siĂŞ wzglĂŞdnie ustabilizowaÂł. Deszcze padaÂły nadal, ale nie byÂły juÂż tak intensywne. DobiegaÂł wĂłwczas koĂąca tzw. pluwiaÂł (okres wilgotny), ktĂłry rozpoczÂąÂł siĂŞ na caÂłym Bliskim Wschodzie ok. 5000 lat p.n.e. PÂłaskowyÂż ciÂągnÂący siĂŞ po obydwu stronach doliny Nilu porastaÂła wĂłwczas sawanna. Staroegipskie reliefy ze Starego PaĂąstwa zdajÂą siĂŞ to potwierdzaĂŚ. W wielu grobowcach zachowaÂły siĂŞ przedstawienia skalistego krajobrazu poroÂśniĂŞtego nielicznymi krzewami i drzewami, miĂŞdzy ktĂłrymi widzimy rĂłÂżne gatunki zwierzÂąt. SÂą tam m.in. Âżyrafy, lwy, obecnie wystĂŞpujÂące jedynie w Afryce rĂłwnikowej!
Badania przeprowadzone na innych stanowiskach archeologicznych wskazujÂą, Âże z czasem zmalaÂła intensywnoÂśĂŚ opadĂłw oraz obniÂżyÂł siĂŞ poziom wody w Nilu, a co za tym idzie cofnĂŞÂły siĂŞ znacznie brzegi jezior. ByĂŚ moÂże wiÂązaÂło siĂŞ to takÂże z okresowym zanikiem roÂślinnoÂści pustynnej oraz wysychaniem znajdujÂących siĂŞ tam ÂźrĂłdeÂł wody. Na ten wÂłaÂśnie okres datuje siĂŞ jedna z najbardziej naturalistycznych scen odkrytych dotychczas na terenie Egiptu. Na sporych rozmiarĂłw bloku skalnym znalezionym w Sakkarze zachowaÂło siĂŞ przedstawienie reliefowe ukazujÂące grupĂŞ niezwykle wychudzonych ludzi. Fragmentaryczna inskrypcja utrudnia ich identyfikacjĂŞ. MoÂżemy jedynie przypuszczaĂŚ, Âże staroÂżytny artysta sportretowaÂł gÂłodujÂących pasterzy lub BeduinĂłw, napotkanych zapewne w trakcie jednej z krĂłlewskich ekspedycji udajÂących siĂŞ w gÂłÂąb pustyni.

Upadek przez ulewy

Pod koniec Starego PaĂąstwa, tj. ok. 4100 lat temu, ponownie dochodzi do zmian klimatycznych, tym razem na znacznie wiĂŞkszÂą skalĂŞ, niÂż miaÂło to miejsce 300 lat wczeÂśniej. Przeprowadzone w Sakkarze badania osadĂłw znajdujÂących siĂŞ w szybach grobowych z VI dynastii (2345–2181 begin_of_the_skype_highlighting 2345–2181 end_of_the_skype_highlighting p.n.e.) dowiodÂły nawrotu bardzo intensywnych opadĂłw. Teren nekropoli zaczĂŞÂły ponownie zalewaĂŚ masy bÂłota i gruzu, ktĂłre przyczyniÂły siĂŞ do zniszczenia wiĂŞkszoÂści wzniesionych tu wczeÂśniej grobowcĂłw i budowli kultowych. SpÂływajÂące zewszÂąd potoki utrudniaÂły wznoszenie nowych konstrukcji. Na czĂŞÂściowo opustoszaÂłym cmentarzysku pojawiÂły siĂŞ bandy rabusiĂłw. ÂŚlady ich dziaÂłalnoÂści archeolodzy znajdujÂą praktycznie na kaÂżdym kroku. ZnacznÂą czĂŞÂśĂŚ ponad 120 odkopanych dotychczas szybĂłw ograbiono wÂłaÂśnie w schyÂłkowym okresie Starego PaĂąstwa. ZÂłodzieje, po dotarciu do komory zawierajÂącej ciaÂło zmarÂłego, zabierali wszystko, co przedstawiaÂło jakÂąkolwiek wartoÂśĂŚ. Pozostawiali jedynie puste sarkofagi i porozbijane naczynia ceramiczne, ktĂłre jak na ironiĂŞ, doskonale datujÂą nam moment zniszczenia grobĂłw. OgoÂłocone z zawartoÂści szyby bÂłyskawicznie wypeÂłniaÂły siĂŞ bÂłotem i gruzem skalnym. W niektĂłrych przypadkach osady te wypeÂłniajÂą szyby niemal do poziomu gruntu. Gruzowisko jest tak silnie scementowane wodÂą, Âże na pewnej gÂłĂŞbokoÂści staje siĂŞ prawie niemoÂżliwe wytyczenie granicy miĂŞdzy wypeÂłniskiem szybu a jego Âścianami. ÂŚwiadczy to o niespotykanej sile spÂływĂłw deszczowych niosÂących ze sobÂą ogromne iloÂści gruzu skalnego.

Anomalie pogodowe, bez wzglĂŞdu na swĂłj zasiĂŞg terytorialny, musiaÂły prĂŞdzej czy pĂłÂźniej przyczyniĂŚ siĂŞ do upadku Starego PaĂąstwa. W Egipcie faraonĂłw kamieĂą byÂł uÂżywany jedynie do wznoszenia ÂświÂątyĂą i grobowcĂłw. ZwykÂłe budynki mieszkalne, nie wyÂłÂączajÂąc paÂłacu krĂłlewskiego, budowano z suszonej na sÂłoĂącu cegÂły muÂłowej. JeÂśli deszcze utrzymywaÂły siĂŞ przez dÂłuÂższy czas, zniszczeniu ulegaÂły przede wszystkim spichlerze i magazyny z ÂżywnoÂściÂą, a takÂże archiwa i urzĂŞdy. Nadmiar wody na polach, zwÂłaszcza miĂŞdzy wylewami Nilu, uniemoÂżliwiaÂł przeprowadzenie niezbĂŞdnych prac rolniczych. Wszystko to musiaÂło w konsekwencji doprowadziĂŚ do klĂŞski gÂłodu i wybuchu niepokojĂłw spoÂłecznych. Co ciekawe, nie udaÂło siĂŞ dowieÂśĂŚ zwiÂązku miĂŞdzy periodycznÂą sumÂą opadĂłw a poziomem wody w Nilu. Wydaje siĂŞ, Âże byÂły to czynniki niezaleÂżne od siebie. Tym bardziej, Âże na obfitoÂśĂŚ corocznych wylewĂłw rzeki miaÂła wpÂływ pora deszczowa w Afryce rĂłwnikowej, a nie opady nadciÂągajÂące wraz z pĂłÂłnocnymi i zachodnimi frontami atmosferycznymi. Opisywane wyÂżej zjawiska atmosferyczne zbiegÂły siĂŞ ze stopniowym upadkiem autorytetu wÂładzy krĂłlewskiej. Nie bez znaczenia byÂły rĂłwnieÂż rzÂądy dÂługowiecznego faraona Pepiego II (2278–2184 p.n.e.) oraz jego efemerycznych nastĂŞpcĂłw. W tak niestabilnych politycznie czasach nikt nie kontrolowaÂł prowincjonalnych urzĂŞdnikĂłw, ktĂłrzy zaczĂŞli szybko uniezaleÂżniaĂŚ siĂŞ od wÂładzy centralnej, doprowadzajÂąc do rozkÂładu aparatu administracyjnego paĂąstwa. Nikt teÂż nie mĂłgÂł powstrzymaĂŚ nadciÂągajÂącej katastrofy.
ÂŚmierci nie brakuje

Po VI dynastii nastÂąpiÂł okres dÂługotrwaÂłych wewnĂŞtrznych walk, ktĂłre doprowadziÂły kraj do rozpadu na niewielkie paĂąstewka rzÂądzone przez lokalne dynastie. RozpoczĂŞÂła siĂŞ epoka zwana przez archeologĂłw Pierwszym Okresem PrzejÂściowym (2160–2055 p.n.e.). Jak tragiczne wydarzenia miaÂły wtedy miejsce, informuje nas m.in. tekst hieroglificzny zachowany na tabliczce z czasĂłw XVIII dynastii (1550–1295 begin_of_the_skype_highlighting 1550–1295 end_of_the_skype_highlighting p.n.e.), ktĂłry byÂł przepisywany przez skrybĂłw w trakcie nauki i stanowiÂł rodzaj przestrogi przed Âłamaniem obowiÂązujÂącego porzÂądku. Jego autorem jest kapÂłan z Heliopolis Chacheperre-seneb zwany Anchu syn Seny.

„MyÂślĂŞ o tym, co siĂŞ zdarzyÂło, o rzeczach, ktĂłre ogarnĂŞÂły kraj. NastĂŞpujÂą zmiany. Nie jest tak jak w zeszÂłym roku; kaÂżdy rok jest trudniejszy od poprzedniego. Zaburzenia w kraju prowadzÂą do jego zniszczenia! Odrzucono sprawiedliwoÂśĂŚ, zÂło jest wewnÂątrz kaplicy. Plany bogĂłw sÂą zagrabione, a ich prerogatywy przeminĂŞÂły. Kraj jest w straszliwym stanie. WszĂŞdzie jest ÂżaÂłoba, miasta i wsie lamentujÂą. Wszyscy sÂą poraÂżeni zgryzotÂą”. (tÂłum. Jadwiga LipiĂąska, „Tajemnice papirusĂłw”, Ossolineum, WrocÂław 2005, s. 99)

Inny tekst, zwany Napomnieniami Ipuwera, jeszcze drastyczniej opisuje rzeczywistoÂśĂŚ Pierwszego Okresu PrzejÂściowego: „zaprawdĂŞ serca sÂą gwaÂłtowne, zaraza jest w caÂłym kraju, krew jest wszĂŞdzie, Âśmierci nie brakuje. [...] ZaprawdĂŞ, wielu zmarÂłych pogrzebano w rzece; nurt jest grobem, a miejsce mumifikacji staÂło siĂŞ nurtem. ZaprawdĂŞ, szlachetnie urodzeni cierpiÂą, podczas gdy biedacy sÂą peÂłni radoÂści” (jw., s. 97).

SkomplikowanÂą sytuacjĂŞ kraju pogÂłĂŞbiaÂły postĂŞpujÂące nadal zmiany pogodowe. Klimat zaczÂąÂł siĂŞ wĂłwczas zmieniaĂŚ z wilgotnego na bardziej suchy i gorÂący. Deszcze ustĂŞpowaÂły miejsca wiatrom niosÂącym pustynny piasek i pyÂł. ZbiegÂło siĂŞ to z obniÂżaniem siĂŞ poziomu wody w Nilu, doprowadzajÂąc w konsekwencji do dÂługotrwaÂłych susz i klĂŞsk nieurodzaju. Bardzo ciekawy tekst, ktĂłry moÂżna odnieÂśĂŚ do tych wÂłaÂśnie wydarzeĂą, zachowaÂł siĂŞ na Âścianach grobowca moÂżnowÂładcy Anchtifiego w Moalla w GĂłrnym Egipcie: „CaÂły kraj staÂł siĂŞ niczym szaraĂącza w czas

suszy – jedni podÂąÂżajÂą w gĂłrĂŞ rzeki, w dĂłÂł drudzy”.

Polacy, badajÂąc nekropolĂŞ w Sakkarze, rĂłwnieÂż odnajdujÂą Âślady osuszania siĂŞ klimatu w Pierwszym Okresie PrzejÂściowym. Wyrabowane pod koniec VI dynastii szyby grobowe wypeÂłniÂły do pewnej wysokoÂści silnie spetryfikowane osady naniesione przez spÂływajÂącÂą wodĂŞ. Nad nimi naukowcy znajdujÂą zazwyczaj gruby pokÂład piasku nawiewanego od strony pustyni, ktĂłry zawiera ceramikĂŞ z pĂłÂźniejszych niÂż Stare PaĂąstwo okresĂłw. Na przeÂłomie Pierwszego Okresu PrzejÂściowego i ÂŚredniego PaĂąstwa (2055–1650 p.n.e.) uksztaÂłtowaÂł siĂŞ klimat, ktĂłry trwa praktycznie w niezmienionej formie do chwili obecnej.

Wyniki polsko-egipskich badaĂą archeo-geologicznych w Sakkarze wzbogacajÂą naszÂą wiedzĂŞ nie tylko o materialne i duchowe aspekty kultury staroÂżytnego Egiptu. PokazujÂą, jak duÂży wpÂływ na rozwĂłj cywilizacji moÂże mieĂŚ czynnik tak prozaiczny jest pogoda. NiesprzyjajÂący klimat, zbyt wilgotny lub zbyt suchy, byÂł zawsze przyczynÂą narastajÂących problemĂłw, ktĂłre w skrajnych warunkach mogÂły doprowadziĂŚ nawet do upadku paĂąstwa. Gdy patrzy siĂŞ na te zjawiska w szerszej perspektywie, wydajÂą siĂŞ waÂżnym wkÂładem w badania nad wspĂłÂłczesnym klimatem, dowodzÂąc tezy o jego cyklicznoÂści.

DR FABIAN WELC, archeolog, czÂłonek polsko-egipskiej misji archeologicznej w Sakkarze
http://portalwiedzy.onet.pl/4868,12799,1616984,4,czasopisma.html