Tablica Szmaragdowa Hermesa Trismegistosa

Tablica Szmaragdowa Hermesa Trismegistosa

Roman Bugaj
Jest to fragment ksiÂąÂżki pt. Hermetyzm znanego historyka alchemii i chemii, doc. dr. Romana Bugaja (ur. w 1922 r.). UkaÂże siĂŞ ona nakÂładem Wydawnictwa ZakÂładu Narodowego im. OssoliĂąskich.

W literaturze hermetycznej wystĂŞpuje dokument, ktĂłrego nie da siĂŞ pominÂąĂŚ przy badaniu alchemii i o ktĂłrym alchemicy twierdzÂą, Âże jest dzieÂłem Hermesa Trismegistosa oraz Âże zostaÂł znaleziony w jego grobie. Dokument ten nosi nazwĂŞ Tablicy Szmaragdowej (Tabula Smaragdina). MiaÂł to byĂŚ tekst wyryty na tablicy ze szmaragdu, zawierajÂący caÂłÂą tajemnicĂŞ alchemii.

1. Dawniejsze poglÂądy na pochodzenie Tablicy Szmaragdowej

Przez dÂługi czas tekst znany byÂł tylko w ostatniej, ÂłaciĂąskiej wersji, a historia tego znaleziska byÂła zupeÂłnie nieznana, nie posiadano Âżadnej informacji o tym, kto tĂŞ tablicĂŞ znalazÂł, gdzie i co siĂŞ z niÂą pĂłÂźniej- staÂło. Nie wiedziano nawet, jakim pismem i w jakim jĂŞzyku zostaÂła poczÂątkowo napisana, czy pismem hieroglificznym, czy w jĂŞzyku fenickim albo greckim. RĂłwnieÂż nie wiedziano, kto jÂą przeÂłoÂżyÂł na jĂŞzyk ÂłaciĂąski. Dlatego niektĂłrzy pisarze hermetyczni uwaÂżajÂą jÂą za apokryf i za wymysÂł lub utwĂłr ktĂłregoÂś z alchemikĂłw XIII wieku.

Daniel Georg Marhof mĂłwi: „Pochodzenie przypisywanej Hermesowi Tablicy Szmaragdowej jest nieznane. JednakÂże myli siĂŞ caÂłkowicie Atanazy Kircher twierdzÂąc, Âże przed czasem Raimundusa Lullusa (ok. 1235 - ok. 1315) nie istniaÂła, wiadomo bowiem, Âże Johann von Garlandia, zwany Hortulanusem, wedÂług Âświadectwa Baleusa ÂżyjÂący w dziesiÂątym wieku, juÂż do tej tablicy napisaÂł uczony komentarz. W. Ch. Kriegsmann wydaÂł jÂą w jĂŞzyku fenickim (1657), ale o ile mi wiadomo, nie wspomniaÂł, skÂąd wziÂąÂł fenickie tÂłumaczenie”1.

W roku 1869 wybitny badacz alchemii, Gottlieb Latz, w swej niezwykle oryginalnej i rzadkiej ksiÂąÂżce pt. Die Alchemie, wydanej wÂłasnym nakÂładem, zaopatrzonej podpisem autora i przekazanej tylko osobom zaufanym, wyraziÂł o Tablicy Szmaragdowej nastĂŞpujÂącÂą opiniĂŞ:

„CaÂła alchemia rozpada siĂŞ na dwa okresy, na okres, ktĂłry wypada przed TablicÂą SzmaragdowÂą, oraz na drugi, ktĂłry nastĂŞpuje po odkryciu Tablicy Szmaragdowej. Od czasu kiedy zostaÂła ona napisana, ewentualnie od kiedy uzyskaÂła znaczenie i rozgÂłos, caÂła alchemia obraca siĂŞ wokĂłÂł Tablicy Szmaragdowej. Stosownie do tego, w jaki sposĂłb bĂŞdzie ona interpretowana i wykÂładana, zmienia siĂŞ i ksztaÂłtuje punkt widzenia alchemii. Alchemia, moÂżna powiedzieĂŚ w pewnym sensie, w swym drugim okresie jest wykÂładem Tablicy Szmaragdowej”2.

NaleÂży przyznaĂŚ, Âże sÂąd G. Latza jest w duÂżej mierze sÂłuszny i uzasadniony. Historia alchemii caÂłkowicie potwierdza jego zapatrywanie. A wiĂŞc sprawa warta jest naukowego zbadania. ÂŁaciĂąski tekst Tablicy zostaÂł przedrukowany w wielu zbiorach pism alchemicznych i nosi tytuÂł: Tabula Smaragdina albo Verba secretorum Hermetis Trismegisti. Tekst ten jest bardzo krĂłtki, skÂłada siĂŞ zaledwie z trzynastu oddzielnych zdaĂą. Przytaczam go tu w przekÂładzie na jĂŞzyk polski.

SÂłowa tajemnic Hermesa Trismegistosa

1. Prawdziwe, bez kÂłamstwa, pewne i najprawdziwsze.

2. To, co jest niÂżej, jest jak to, co jest wyÂżej, a to, co jest wyÂżej, jest jak to, co jest niÂżej, dla przenikniĂŞcia cudĂłw jedynej rzeczy.

3. I tak jak wszystkie rzeczy powstaÂły z jednego, z myÂśli jednego, tak wszystkie rzeczy zostaÂły zrodzone z tej jednej rzeczy, przez przystosowanie.

4. Ojcem jego jest SÂłoĂące, matkÂą KsiĂŞÂżyc; wiatr wynosiÂł go w swym Âłonie; karmicielkÂą jego jest ziemia.

5. Ojciec wszelkiego stworzenia caÂłego Âświata jest tutaj.

6. SiÂła jego jest zupeÂłna, jeÂżeli zamieni siĂŞ w ziemiĂŞ.

7. Oddzielisz ziemiĂŞ od ognia, subtelne (lotne) od gĂŞstego, z wolna, z wielkÂą zrĂŞcznoÂściÂą.

8. Wznosi siĂŞ z ziemi ku niebu i powtĂłrnie zstĂŞpuje na ziemiĂŞ i otrzymuje siÂłĂŞ wyÂższych i niÂższych. Tak posiÂądziesz chwaÂłĂŞ caÂłego Âświata. Dlatego odstÂąpi od ciebie wszelka ciemnoÂśĂŚ.

9. Ta jest wszelkiej mocy potĂŞÂżna siÂła: poniewaÂż zwyciĂŞÂży wszelkÂą rzecz subtelnÂą i przeniknie kaÂżde ciaÂło staÂłe.

10. Tak zostaÂł stworzony Âświat.

11. Takie bĂŞdÂą cudowne przystosowania, ktĂłrych sposĂłb jest tu zawarty.

12. Dlatego jestem nazwany Hermesem PotrĂłjnie-Wielkim (Hermes Trismegistos), posiadajÂącym trzy czĂŞÂści filozofii caÂłego Âświata.

13. To jest zupeÂłne, co powiedziaÂłem o dziaÂłaniu SÂłoĂąca.3

Zdaniem Karola Schmiedera legenda o tej Tablicy gÂłoszÂąca, Âże zostaÂła ona znaleziona w rĂŞku jakiejÂś mumii, nie zasÂługuje na uwagĂŞ. Podobnie baÂśniowy charakter posiada motyw, zgodnie z ktĂłrym tekst Tablicy zostaÂł wyryty na szmaragdzie i, jakkolwiek nie ma nubijskich szmaragdĂłw tej wielkoÂści, aby tego rodzaju napis mĂłgÂł siĂŞ na nich zmieÂściĂŚ, to mĂłgÂł on byĂŚ wykonany na zielonym malachicie albo na zielonym fluspacie, mineraÂłach odpowiednio uformowanych w tablice, ktĂłre Pliniusz opisaÂł pod nazwÂą staroÂżytnych szmaragdĂłw. Ostatecznie materiaÂł Tablicy moÂże stanowiĂŚ nic nie znaczÂącÂą okolicznoÂśĂŚ ubocznÂą. GdybyÂśmy juÂż znaleÂźli podstawy do okreÂślenia jej dawnoÂści, to materiaÂł jej nie powinien nas wprowadzaĂŚ w bÂłÂąd. Cytowany autor zauwaÂża, Âże Celsus pod terminem emplastum smaragdinum rozumie nie plaster z kamienia szlachetnego, lecz plaster o kolorze zielonym. A zatem i tutaj mogÂło chodziĂŚ o zielonÂą tablicĂŞ, moÂże z drewna, pociÂągniĂŞtÂą zielonym woskiem, na ktĂłrej staroÂżytni pisali za pomocÂą rylca4.

Jak wiadomo, misteria Egipcjan byÂły zapisywane czĂŞÂściowo pismem hieroglificznym na kamieniu, czĂŞÂściowo zaÂś pismem fenickim na tablicach, ktĂłre wystawiano w ÂświÂątyniach. JednÂą z takich mogÂła byĂŚ zielona Tablica Hermesa Trismegistosa. Jej forma wyroczni i krĂłtkoÂśĂŚ tekstu odpowiada takiemu przypuszczeniu.

K. Schmieder stwierdza, Âże tekst ÂłaciĂąski Tablicy jest prawdopodobnie przekÂładem z jĂŞzyka greckiego. DowodzÂą tego wystĂŞpujÂące w nim wyrazy greckie. Pierwszy, telesmus w drugim przypadku ÂłaciĂąskim, nie wystĂŞpuje nigdzie. PoniewaÂż mĂłgÂł byĂŚ wyraÂżony za pomocÂą sÂłowa transactio albo perfectio, nasuwa przypuszczenie, Âże tÂłumacz nie bardzo dobrze rozumiaÂł sÂłowo greckie albo Âże traktowaÂł je jako imiĂŞ. Drugi grecyzm to Hermes. Na jego miejscu naleÂżaÂłoby raczej postawiĂŚ Taaut, gdyby tÂłumaczenie zostaÂło dokonane z jĂŞzyka fenickiego. TakÂże Rzymianin mĂłgÂłby w tym miejscu postawiĂŚ Mercuriusa, z czego mogÂłoby powstaĂŚ przypuszczenie, Âże pĂłÂźniejszy chrzeÂścijaĂąski Âłacinnik przekÂładaÂł z greckiego. „W koĂącu - mĂłwi Schmieder - podwĂłjny superlatyw Trismegistos, TrzykroĂŚ Wielki, jest caÂłkowicie i bezspornie grecki. ZupeÂłnie moÂżliwe, Âże Ăłw grecki tekst byÂł powtĂłrnym przekÂładem z jĂŞzyka fenickiego, ale o tym nic nie wiemy” (Schmieder, 32).

Cytowany autor uwaÂża, Âże „o prawdziwym okresie powstania tego pomnika trudno jest na podstawie jego treÂści wypowiedzieĂŚ siĂŞ w sposĂłb stanowczy. Wprawdzie na pewien domysÂł zdajÂą siĂŞ naprowadzaĂŚ sÂłowa: »I tak jak wszystkie rzeczy powstaÂły z jednego, z myÂśli jednego...«, iÂż podobne wyznanie mĂłgÂł uczyniĂŚ tylko chrzeÂścijanin, a zatem Tablica byÂłaby niesÂłusznie przypisana kapÂłanom ÂświÂątyni Ptaha. Ale domysÂł taki nie musi byĂŚ sÂłuszny, gdyÂż wiadomo, Âże misteria kapÂłanĂłw egipskich miaÂły m.in. na celu odwodzenie bardziej oÂświeconych czÂłonkĂłw narodu od czczenia lokalnych bogĂłw miast i wsi, i sprowadzenia ich do bardziej rozsÂądnego deizmu. Bez wÂątpienia w ÂświÂątyniach tychÂże kapÂłanĂłw naleÂży szukaĂŚ poczÂątku nauki o duszy Âświata, ktĂłrÂą znajdujemy w systemie Pitagorasa i Platona. Do tej duszy Âświata moÂże odnosiĂŚ siĂŞ cytat przytoczony wyÂżej, tym bardziej Âże dalszy ciÂąg wyraÂźnie mĂłwi o siÂłach materii. Przypuszczenie to dawaÂłoby wskazĂłwkĂŞ o bardzo odlegÂłej staroÂżytnoÂści Tablicy Szmaragdowej.

Przede wszystkim jednak styl i ukÂład caÂłego tekstu jest tak ciemny, Âże zdaje siĂŞ on oszaÂłamiaĂŚ i zdumiewaĂŚ, a nie pouczaĂŚ. Podnoszono nawet pytanie, czy jest w nim mowa o alchemii, czy teÂż raczej o astronomii, skoro wzmiankuje siĂŞ o niebie, Ziemi, SÂłoĂącu i KsiĂŞÂżycu. ChoĂŚ alchemicy obstajÂą przy tym, Âże SÂłoĂące i KsiĂŞÂżyc oznaczajÂą zÂłoto i srebro, to jednak sprawĂŞ tĂŞ moÂżna traktowaĂŚ co najmniej dwuznacznie.

RzeczywiÂście bowiem wiĂŞcej niÂż dwuznacznoÂśĂŚ manifestuje siĂŞ tu caÂłkowita trĂłjznacznoÂśĂŚ, niektĂłrzy bowiem twierdzÂą, Âże caÂły napis odnosi siĂŞ do magii, ktĂłra jak dowodzi Pliniusz w swej Historii Naturalnej (L. XXX, Cap. 1), na caÂłym Wschodzie posiadaÂła duÂże znaczenie. Mniemanie to jest poparte we wstĂŞpie, gdzie jest mowa o cudownych dzieÂłach, ktĂłre (wedÂług tego wykÂładu) moÂżna zrealizowaĂŚ przy pomocy duchĂłw zarĂłwno Âświata niebiaĂąskiego, jak podziemnego.

MiĂŞdzy tymi trzema partiami alchemicy zajmujÂą jeszcze poczesne miejsce. Magowie wymarli, astronomowie na niebie znaleÂźli rzeczywiste pomniki. Ostatecznie moÂżna powiedzieĂŚ, Âże w dokumencie tym jest mowa o rozdzielaniu, nastĂŞpnie o traktowaniu ciaÂł w ogniu, w koĂącu o unoszeniu siĂŞ i opadaniu. Wszystko daje siĂŞ objaÂśniĂŚ w sposĂłb nie wymuszony procesem destylacji. Jest dowiedzione, Âże Grecy aleksandryjscy znali juÂż destylacjĂŞ i praktykowali jÂą, moÂżna wiĂŞc przyjÂąĂŚ, Âże nauczyli siĂŞ jej od kapÂłanĂłw egipskich ÂświÂątyĂą ognia. NaleÂży przypuszczaĂŚ, Âże poczÂątkowo przeceniano dziaÂłania destylacji i ubĂłstwiano jej twĂłrcĂłw. Sprawiedliwym uznaniem ich zasÂługi byÂło wystawienie im pomnikĂłw zarĂłwno w ÂświÂątyniach, jak i w grobie, a jednym z nich zdaje siĂŞ byĂŚ Tabula Smaragdina. Jednak pomnik ten naleÂżaÂłby do chemii, a nie do alchemii. PoniewaÂż jednak to rozdzielenie sztuk zostaÂło dokonane dopiero w nowszych czasach, naleÂży zgodziĂŚ siĂŞ, Âże alchemicy staroÂżytnoÂści sÂłusznie przyjĂŞli jÂą jako powiernictwo.

Pompatyczny styl tekstu naturalnie powodowaÂł, Âże przedtem szukano w nim i spodziewano siĂŞ znaleÂźĂŚ coÂś wiĂŞcej niÂż tylko opis samej destylacji. Pod sÂłowem Telesmos rozumiano dokonanie, tj. uszlachetnienie metali, ale pod sÂłowami: »najsilniejszy, ktĂłry przenika wszystkie ciaÂła«, dopatrywano siĂŞ ogĂłlnego rozpuszczalnika, alkahestu ArabĂłw, choĂŚ prawdopodobnie rozumiano przez to tylko ogieĂą. DzieÂło SÂłoĂąca przetÂłumaczono w koĂącu jako »przygotowanie zÂłota« i dziĂŞki temu znaleziono potwierdzenie, poniekÂąd pieczĂŞĂŚ napisu. Dlatego alchemicy traktowali TablicĂŞ z najgÂłĂŞbszÂą rewerencjÂą, uznawali za ApokalipsĂŞ ich sztuki. Trudzono siĂŞ nad rozwiÂązaniem zagadki i laboranci uwaÂżali, Âże sÂą na prawidÂłowej drodze, gdy znaleÂźli cokolwiek, co byÂło zgodne z jakimÂś wersetem Tablicy. Przede wszystkim dÂąÂżyli do uzyskania owego powszechnego rozpuszczalnika, klucza do sztuki. Szukano go za pomocÂą destylacji i wynaleziono kwasy. To byÂł wybaczalny nonsens, z ktĂłrego wyszli, ale dobroczynny i twĂłrczy, gdyÂż spowodowaÂł liczne odkrycia.

Owe wielostronne usiÂłowania spowodowaÂły, Âże Tablica Szmaragdowa, choĂŚ byÂła ulotnÂą kartkÂą, wywoÂłaÂła literaturĂŞ na swĂłj temat. Czy jeszcze gdzieÂś wystĂŞpuje ona w dawnych rĂŞkopisach - koĂączy swĂłj wywĂłd Schmieder - tego nie mogĂŞ stwierdziĂŚ. Lambecius w swoim Katalogu RĂŞkopisĂłw Cesarskiej Biblioteki w Wiedniu wymienia pod Medicina Nr 51 zbiĂłr rozpraw, w ktĂłrym m.in. wystĂŞpuje fragment o treÂści chemicznej napisany przez Hermesa. Ma to byĂŚ Tablica Szmaragdowa” (Schmieder, 35).

2. Nowsze badania nad TablicÂą SzmaragdowÂą

Koptowie egipscy przekazali Arabom informacjĂŞ, wedÂług ktĂłrej w dwĂłch duÂżych piramidach, Cheopsa i Chefrena w Gizie, znajdujÂą siĂŞ groby Agathodaimona i Hermesa Trismegistosa. WiadomoÂśĂŚ ta wystĂŞpuje czĂŞsto w ÂźrĂłdÂłach arabskich, a podajÂą jÂą nie tylko geografowie, jak Ibn Hordadbih, Jaqut, Abdallatif, albo Dimasqi, lecz takÂże historycy, jak al Mas’udi w Kitab altanbih5.

Dalszym nastĂŞpstwem tego faktu byÂło sporzÂądzenie bibliografii dzieÂł napisanych lub przypisywanych Hermesowi. Najdawniejszy wykaz tych pism znajduje siĂŞ w dziele Fihrist, ktĂłrego autorem byÂł Ibn al Nadim. Wymieniono tam prace poÂświĂŞcone astrologii, magii i alchemii, przy czym te ostatnie w liczbie trzynastu nastĂŞpujÂą po opowieÂści o piramidach.

Jeden z autorĂłw arabskich, Ibn al Qifti, podaje m.in., Âże „istnieje rozprawa Hermesa o sztuce Kimija (Chemia), w ktĂłrej mĂłwi on o sporzÂądzaniu szkÂła, pereÂł szklanych i wyrobĂłw garncarskich” (T.S., 65).

U innego autora arabskiego, HadÂżi Hakifa, znajdujemy interesujÂącÂą informacjĂŞ, Âże jedna z ksiÂąg Hermesa Trismegistosa, zatytuÂłowana Wielka KsiĂŞga albo Wielka Tablica, traktuje o kamieniu mÂądroÂści. Do niej al Gildaki napisaÂł wÂłasny komentarz (T.S., 65-66). Tych dzieÂł o alchemii byÂło wiĂŞcej. Wymienimy tu jeszcze ksiĂŞgĂŞ pt. Wielkie niebiaĂąskie przypisanÂą Hermesowi z Dendera wraz z informacjÂą, Âże ukryÂł on jÂą za czasĂłw krĂłla Luqmana w podziemnej jaskini ÂświÂątyni w Denderze pod posÂągiem Artemidy. Wreszcie jeszcze inne dzieÂło Hermesa nosiÂło tytuÂł: Znak (wskazĂłwka) mÂądroÂści o eliksirze, wywĂłd (nauka) dla jego syna Tata.

KsiĂŞgi te oczywiÂście byÂły zawsze znajdowane w tajemniczych okolicznoÂściach, odkrywano je w pomieszczeniach ÂświÂątyĂą, w grobowcach, kryptach itd. Cytowany wyÂżej HadÂżi Halifa donosi jeszcze o ksiĂŞdze Hermesa Budaszira traktujÂącej o tajemnicach Kimija. „ZostaÂła ona odkryta w Ichmim pod marmurowÂą tablicÂą w jakiejÂś kopule, w ktĂłrej znajdowaÂł siĂŞ zmarÂły o cudownej piĂŞknoÂści, odziany w siedem strojĂłw wykonanych ze zÂłotej tkaniny, ktĂłrej frĂŞdzle siĂŞgaÂły aÂż do stĂłp. KsiĂŞga znajdowaÂła siĂŞ pod gÂłowÂą zmarÂłego, napis wykonany nieznanymi znakami umieszczony byÂł na zÂłotej tablicy, podobnej do Âłopatki. Kalif al Ma’mun znajdowaÂł siĂŞ wtedy w Egipcie i kazaÂł objaÂśniĂŚ sobie tekst pewnemu Himiaricie (alchemikowi?), ktĂłry byÂł biegÂły w odczytywaniu hieroglifĂłw. W grobie tym znajdowaÂł siĂŞ takÂże list Amtunasija do Hermesa Budaszira” (T.S., 66).

Przedstawione fakty wskazujÂą wyraÂźnie, Âże zaistniaÂły wszelkie okolicznoÂści, aby wraÂżliwym umysÂłom uczyniĂŚ wiarygodnym znalezienie w grobie Hermesa tablicy z tajemnymi naukami alchemicznymi.

Wybitny badacz dziejĂłw Tablicy Szmaragdowej, arabista Julius Ruska, wykazaÂł, Âże ksiÂąg Hermesa nie naleÂży szukaĂŚ ani w piramidach w Egipcie, ani w grobowcach, lecz Âże zostaÂły on zawleczone do innych krajĂłw. Wskazuje na to dziwny rĂŞkopis znajdujÂący siĂŞ w posiadaniu PaĂąstwowej Biblioteki w Berlinie. „Jest on klasycznym przykÂładem - mĂłwi cytowany autor - tego rodzaju literatury i jako przejÂście do Tablicy Szmaragdowej posiada takÂą wagĂŞ, Âże musimy mu poÂświĂŞciĂŚ osobny rozdziaÂł” (T.S., 68).

RĂŞkopis, o ktĂłrym mowa, noszÂący tytuÂł: KsiĂŞga skarbu Aleksandra (Wielkiego), stanowi dar krĂłla Wilhelma I dla PaĂąstwowej Biblioteki w Berlinie. Znajdujemy w nim legendarnÂą historiĂŞ odnalezienia owego skarbu w pewnym klasztorze w Amorium (Ammurija).

DokonaÂł tego ksiÂąÂżĂŞ arabski, al Mu’tasim, nastĂŞpca al Ma’muna, panujÂący od 833 do 842. We Âśnie miaÂł on zobaczyĂŚ al Ma’muna, ktĂłry zwrĂłciÂł siĂŞ do niego ze sÂłowami: „O bracie, dokonaj zburzenia murĂłw (klasztoru), znajduje siĂŞ w nich bowiem skarb Du’Iqarnaina i wiedza Arystotelesa oraz wielkiego Hermesa! ZachĂŞcam ciĂŞ do tego, o bracie, przyda ci to czci, zwyciĂŞstwa, zdobyczy i Âświetnego bogactwa”.

Na rozkaz ksiĂŞcia 400 ludzi zburzyÂło mury klasztoru, ale nie znaleziono w nich niczego godnego uwagi, gdy jednak na dalszy rozkaz zaczĂŞli oni burzyĂŚ fundamenty, natrafili w murze na skrzyniĂŞ miedzianÂą okutÂą „Âżelazem chiĂąskim”. Po jej otwarciu Kalif znalazÂł w niej drugÂą skrzynkĂŞ, ze szczerego zÂłota, zamkniĂŞtÂą na zÂłoty zamek, przy ktĂłrym znajdowaÂł siĂŞ zÂłoty klucz zawieszony na zÂłotym ÂłaĂącuszku. SkrzyniĂŞ pokrywaÂł napis wykonany wypukÂłymi literami greckimi. W tej skrzynce znajdowaÂła siĂŞ zÂłota ksiÂąÂżka, a kaÂżda jej karta o gruboÂści poÂłowy palca byÂła wykonana z czerwonego zÂłota. Wymiary ksiĂŞgi byÂły nastĂŞpujÂące: dÂługoÂśĂŚ jej wynosiÂła jeden ÂłokieĂŚ, natomiast szerokoÂśĂŚ - trzy Âłokcie. KaÂżdÂą stronicĂŞ pokrywaÂło 12 wypukÂłych wierszy o gruboÂści ziarna jĂŞczmienia. KaÂżda odwrotna strona byÂła czysta. Pismo byÂło czĂŞÂściowo greckie, czĂŞÂściowo ÂłaciĂąskie. KsiĂŞga liczyÂła 360 stron.

PrzetÂłumaczony na rozkaz al Mu’tasima napis na skrzyni gÂłosiÂł, Âże jest to skarb krĂłla Iskandara Du’Iqarnaina, syna Tilaqisa. ByÂł on czymÂś najcenniejszym, co krĂłl posiadaÂł, zawieraÂł bowiem przekaz nadzwyczajnej wiedzy. Monarcha rozstajÂąc siĂŞ z tym Âświatem nie chciaÂł zniszczyĂŚ tego skarbu, lecz zamierzaÂł przekazaĂŚ go poboÂżnym prorokom, najlepszej i najszlachetniejszej czĂŞÂści ludzkoÂści. Dlatego ukryÂł go w pewnej kryjĂłwce zabezpieczajÂąc w ten sposĂłb przed wydaniem w niepowoÂłane rĂŞce.

W skrzyni, na tablicy, byÂł wygrawerowany w jĂŞzyku greckim inny napis. GÂłosiÂł on, Âże Antijuhus, krĂłl GrekĂłw, uczeĂą krĂłla krĂłlĂłw Du’Iqarnaina, przed jego ÂśmierciÂą i na jego polecenie, ukryÂł owÂą skrzyniĂŞ i pouczyÂł go, Âże znajduje siĂŞ w niej nieco relikwii prorokĂłw, ktĂłrych nie wolno utraciĂŚ. Nie wÂątpiÂł on w to, Âże jest tam jakaÂś mÂądroÂśĂŚ, i skrupulatnie wypeÂłniÂł polecenie krĂłla.

ZÂłota ksiĂŞga zostaÂła nastĂŞpnie przetÂłumaczona na jĂŞzyk arabski. TÂłumacze pozostawali w odosobnieniu i pod ÂścisÂłym nadzorem. PorĂłwnanie obu tekstĂłw, greckiego i rzymskiego, nie wykazaÂło w nim Âżadnych rozbieÂżnoÂści.

Al Mu’tasim poleciÂł swym tÂłumaczom napisaĂŚ do owej ksiĂŞgi przedmowĂŞ, w ktĂłrej przemawia Arystoteles. UwaÂża on krĂłla za spadkobiercĂŞ niebiaĂąskiej mÂądroÂści i wiedzy. KrĂłl Hermes Wielki ukryÂł tĂŞ tajemnicĂŞ w pewnej kryjĂłwce na morzu, tak Âże dotrzeĂŚ do niej i odkryĂŚ jej nie byÂł w stanie nikt prĂłcz mĂŞdrca Balinasa (Apolloniusza z Tiany). Od niego wÂłaÂśnie otrzymaÂł jÂą Arystoteles, ktĂłry obecnie przekazuje jÂą krĂłlowi al Mu’tasimowi. LegendarnoÂśĂŚ i fikcyjnoÂśĂŚ owego wywodu jest oczywista. Neopitagorejczyk, mag i cudotwĂłrca Apolloniusz z Tiany, ÂżyÂł bowiem w I w.n.e., podczas gdy Arystoteles dziaÂłaÂł o cztery wieki wczeÂśniej.

KsiĂŞga zwana Skarbem Aleksandra (Wielkiego) zawiera dziesiĂŞĂŚ traktatĂłw poÂświĂŞconych wiedzy hermetycznej. Jest w nich mowa o podstawach sztuki, otrzymywaniu eliksirĂłw, skÂładzie trucizn, lekarstwach produkowanych z tych ostatnich, o talizmanach stosowanych w sztuce lekarskiej, o czarodziejskich roÂślinach, o wzbudzaniu miÂłoÂści i nienawiÂści itd., a wiĂŞc stanowi dzieÂło typowe dla antycznej literatury magiczno-hermetyczno-alchemicznej.

Z rozprawy tej Julius Ruska przytoczyÂł kilka charakterystycznych fragmentĂłw, ktĂłre zdajÂą siĂŞ pozostawaĂŚ w ÂścisÂłym zwiÂązku z tekstem Tablicy Szmaragdowej Hermesa Trismegistosa. W pierwszym rozdziale KsiĂŞgi Skarbu Aleksandra (Wielkiego) czytamy:

„W tej czĂŞÂści naszej ksiÂąÂżki zwracamy uwagĂŞ na to, czego nie moÂżna pominÂąĂŚ, jeÂśli chce siĂŞ zrozumieĂŚ to, co jest przedmiotem naszego wywodu. NastĂŞpnie traktujemy o specyficznych dziaÂłaniach i tajemnicach, ktĂłre sÂą zawarte w ciaÂłach ziemskich. Dolny Âświat bowiem podÂąÂża za gĂłrnym Âświatem i jego istoty (stwory) sÂą zaleÂżne od istot gĂłrnego Âświata i pozostajÂą z nimi w zwiÂązku; razem tworzÂą one jeden, jedyny Âświat, dziĂŞki jednemu zwiÂązkowi, ktĂłry wytwarza z nich jednoÂśĂŚ, mianowicie gdy tylko powietrze otacza z zewnÂątrz wszystkie ciaÂła widzialne, a nawet niektĂłre z nich wewnÂątrz i zewnÂątrz. Powietrze bowiem graniczy ze sferami niebios, gdyÂż nie ma miĂŞdzy nimi prĂłÂżni, i w ten sposĂłb nastĂŞpuje poÂłÂączenie dolnych sfer z gĂłrnymi, aÂż do sfery najbardziej zewnĂŞtrznej. A wiĂŞc poniewaÂż ciaÂła ziemskie sÂą ÂściÂśle zwiÂązane ze Âświatem sfer niebieskich, jak to przedstawiliÂśmy, nie jest dziwne, Âże zaleÂżÂą one od nich, szczegĂłlnie wtedy, gdy ÂświecÂące gwiazdy, ktĂłre przesyÂłajÂą swe (niebiaĂąskie) siÂły ciaÂłom ziemskim, przeÂświetlajÂą powietrze” (T.S., 80-81).

Widzimy, Âże wystĂŞpujÂą tu bardzo wyraÂźne powiÂązania przede wszystkim z drugim zdaniem Tablicy Szmaragdowej: „To, co jest niÂżej, jest jak to, co jest wyÂżej, a to, co jest wyÂżej, jest jak to, co jest niÂżej, dla przenikniĂŞcia cudĂłw jedynej rzeczy”.

Dalsze urywki ksiÂąÂżki traktujÂą zgodnie z naukÂą astrologicznÂą o wpÂływach SÂłoĂąca, KsiĂŞÂżyca i gwiazd na Âświat roÂślin i zwierzÂąt. W nastĂŞpnych rozdziaÂłach autor opisuje rĂłÂżnorodne operacje chemiczne prowadzÂące do otrzymania rĂłÂżnorodnych „wĂłd”, niezbĂŞdnych w operacjach chemicznych. Jest wiĂŞc „woda zmiĂŞkczajÂąca” sÂłuÂżÂąca do „zmiĂŞkczania” miedzi i srebra. Z substancji chemicznych wymieniony jest grynszpan, salmiak, witriol, sĂłl kuchenna itd. W tekÂście czasem pojawia siĂŞ imiĂŞ Hermesa. Dalsze rozdziaÂły KsiĂŞgi Skarbu Aleksandra (Wielkiego) traktujÂą o zamianie miedzi w zÂłoto, o oczyszczaniu Tutti (tlenku cynku) i o traktowaniu srebra.

OmĂłwiony wyÂżej rĂŞkopiÂśmienny zabytek arabski daje nam zwiĂŞzÂły wykÂład nauk okultystycznych Wschodu, kultywowanych w krĂŞgach Ăłwczesnych muzuÂłmanĂłw. „ÂŻe Hermes Trismegistos - mĂłwi Julius Ruska - musiaÂł byĂŚ gÂłĂłwnym nosicielem i ostatnim ÂźrĂłdÂłem tych nauk, rozumie siĂŞ samo przez siĂŞ. Ale obok niego, a raczej po nim, widzimy takÂże otoczonego mistycznÂą mgÂłÂą cudotwĂłrcĂŞ Apolloniusza z Tiany i dziĂŞki niemu zostajemy wprowadzeni w nowy krÂąg literatury, ktĂłrej oddziaÂływanie na Wschodzie musiaÂło byĂŚ bardzo gÂłĂŞbokie. [...] NastĂŞpne rozdziaÂły przedstawiajÂą go jako spadkobiercĂŞ caÂłej wiedzy hermetycznej” (T.S., 106-107).

Badania lat dwudziestych wykazaÂły, Âże Tablica Szmaragdowa Hermesa Trismegistosa opiera siĂŞ na dwĂłch dawnych tekstach, ktĂłre moÂżna uznaĂŚ za jej pierwowzory. OdkrywcÂą pierwszego takiego arabskiego pierwowzoru byÂł Julius Ruska. Odkrycie to dokonane w roku 1925 umoÂżliwiÂło caÂłkowicie wyjaÂśnienie tajemnicy pochodzenia tego niezwykÂłego dokumentu. OryginaÂł Tablicy Szmaragdowej odnalazÂł on w arabskim rĂŞkopisie G. BergstrĂ¤ssera w Bejrucie, zawierajÂącym czterdziestostronicowy traktat o alchemii, zatytuÂłowany: KsiĂŞga wyjawienia ukrytej tajemnicy nauki Kafa. W przedmowie do traktatu „mistrz i ÂświatÂły filozof, kapÂłan Sagijus z Nabulus, wspomina o znalezieniu przez mĂŞdrca mĂŞdrcĂłw Balinasa (Apolloniusza z Tiany) ksiĂŞgi zawierajÂącej wiedzĂŞ Hermesa, gÂłowy mĂŞdrcĂłw greckich6, ukrytej przed nie wiedzÂącymi w tajemnym schowku, ktĂłrÂą przetÂłumaczyÂł on z prastarego jĂŞzyka syryjskiego na jĂŞzyk arabski i nazwaÂł KsiĂŞgi wyjawienia ukrytej tajemnicy nauki Kafa (T.S., 109).

J. Ruska uwaÂża, Âże mamy tutaj takie samo powiÂązanie Hermesa Trismegistosa z Apolloniuszem z Tiany jak w KsiĂŞdze Skarbu Aleksandra (Wielkiego), tyle Âże ksiÂąÂżka nie zawĂŞdrowaÂła do autora ani nie zostaÂła wykonana z ciĂŞÂżkich zÂłotych pÂłyt. Chodzi tu o wiedzĂŞ hermetycznÂą zapisanÂą przez Hermesa w tajemniczych wyraÂżeniach i zÂłoÂżonÂą w egipskiej mastabie, ktĂłrÂą odnalazÂł Apolloniusz, a ktĂłra ostatecznie, nie wiadomo gdzie i w jaki sposĂłb, znalazÂła siĂŞ w rĂŞkach Sagijusa. Sagijus przedstawiÂł siĂŞ sam jako chrzeÂścijanin, znawca dawnego jĂŞzyka syryjskiego. Nie bardzo wiarygodna wydaje siĂŞ informacja przedstawiajÂąca Apolloniusza jako mĂŞdrca piszÂącego po syryjsku.

TreÂśĂŚ omawianego dzieÂła przedstawia siĂŞ nastĂŞpujÂąco. SkÂłada siĂŞ ono z krĂłtkiej przedmowy i szeÂściu rozdziaÂłĂłw. Pierwszy z nich traktuje o ciaÂłach (metalach), duchach (tj. substancjach lotnych, gÂłĂłwnie gazach), kamieniach i ich wartoÂści. W piÂątej czĂŞÂści znajdujemy wyjaÂśnienie nazw zagranicznych, ktĂłrymi uczeni posÂługujÂą siĂŞ w sztuce jako nazwami tajemnymi. RozdziaÂł drugi zawiera informacje o naczyniach chemicznych i o dziaÂłaniach. W trzecim omĂłwiono zwapnianie siedmiu oczyszczonych soli, ktĂłre sÂą niezbĂŞdne w sztuce. RozdziaÂł czwarty poucza o destylacji wĂłd uÂżywanych przez laborantĂłw, a po nim nastĂŞpuje dÂługi rozdziaÂł piÂąty wyjaÂśniajÂący skÂład eliksiru zÂłota i srebra.

J. Ruska zwraca uwagĂŞ na fakt, Âże sam podziaÂł substancji, a takÂże treÂśĂŚ traktatu, nie wskazuje na wystĂŞpowanie w nim dawnej wiedzy hermetycznej albo mÂądroÂści Apolloniusza. WstĂŞp stanowi mistyfikacjĂŞ podobnÂą do tej, z jakÂą mieliÂśmy do czynienia w historii znalezienia skarbu Aleksandra Wielkiego.

Sztuka opiera siĂŞ na czterech Usul, tj. korzeniach albo pierwiastkach; sÂą nimi cztery elementy: ziemia, woda, powietrze i ogieĂą, powstaÂłe z ciepÂła, zimna, suchoÂści i wilgoci; dalej, na siedmiu arkanach, tj. filarach, czyli planetach, ktĂłre poruszajÂą siĂŞ wewnÂątrz dwunastu znakĂłw zodiaku, zgodnie z naukÂą astrologĂłw. W sztuce duÂżÂą rolĂŞ odgrywa cyfra 7, gdyÂż w chemii uÂżywa siĂŞ siedmiu ciaÂł (tj. metali), siedmiu duchĂłw, siedmiu kamieni, siedmiu naczyĂą, siedmiu sposobĂłw postĂŞpowania, siedmiu ciaÂł zÂłoÂżonych.

Wywody autora wskazujÂą, Âże opieraÂł siĂŞ on tu na dziele al Razisa Kitab (sirr) atasrar i prowadzÂą do wniosku, Âże dzieÂło jego powstaÂło przed XII wiekiem (T.S., 111).

Po omawianym traktacie nastĂŞpujÂą cztery krĂłtkie fragmenty o tematyce chemicznej, z ktĂłrych pierwszy zawiera list Istifanusa do krĂłla Hirqala o skÂładzie eliksiru zÂłota i srebra, drugi zaÂś stanowi wyjÂątek z KsiĂŞgi elementĂłw Chalida, urywek ten zawiera charakterystyczne zdanie: „JeÂśli nie oczyÂścisz (swej) duszy, tak Âże ona nie stanie siĂŞ godna ÂświatÂła, nie bĂŞdziesz mĂłgÂł zrealizowaĂŚ dzieÂła i strzeÂż siĂŞ przed tym, aby oczyszczanie tego, co zostaÂło nazwane (wymienione), nie zachodziÂło na wiosnĂŞ” (T.S., 111).

W trzecim fragmencie zamieszczono przepisy chemiczne dotyczÂące otrzymywania eliksiru i jego skÂładu. Tak dochodzimy do waÂżnej dla nas partii rĂŞkopisu: oto czwarty i ostatni jego fragment zawiera tekst Tablicy Szmaragdowej. PodajĂŞ go tu w moim przekÂładzie na jĂŞzyk polski, gdyÂż tekst ten rĂłÂżni siĂŞ nieco od znanego nam tekstu kanonicznego.

„O tym, co kapÂłan Sagijus z Nabulus podaÂł o jego (tj. Balinasa, czyli Apolloniusza z Tiany) wkroczeniu do ciemnej krypty.

On (Sagijus) mĂłwi: ZnalazÂłem nastĂŞpujÂące sentencje mÂądroÂści na koĂącu ksiÂąÂżki mĂŞdrca Balinasa:

»Gdy wkroczyÂłem do krypty, nad ktĂłrÂą byÂł umieszczony talizman, podszedÂłem do starca siedzÂącego na zÂłotym tronie, trzymajÂącego w swoim rĂŞku TablicĂŞ ze szmaragdu. I spĂłjrz, na niej byÂł napis w prastarym jĂŞzyku syryjskim:

(1) W tym jest prawdziwe objaÂśnienie, w ktĂłre nie moÂżna wÂątpiĂŚ.

(2) Ono orzeka: NajwyÂższe (przychodzi) z najniÂższego, a najniÂższe z najwyÂższego, dzieÂło cudu z jednego.

(3) Rzeczy utworzyÂły siĂŞ z tego pierwiastka dziĂŞki jedynemu sposobowi dziaÂłania (procesowi). Jak cudowne jest jednak jego dzieÂło! On jest gÂłowÂą (zasadÂą) Âświata i jego Âżywicielem.

(4) Jego ojcem jest SÂłoĂące, a matkÂą KsiĂŞÂżyc; wiatr wynosiÂł go w swoim brzuchu, a ziemia go Âżywi.

(5) On jest ojcem talizmanu i twĂłrcÂą cudu.

(6) Jego siÂła jest zupeÂłna, ktĂłrej ÂświatÂła sÂą potwierdzone (?).

(7) OgieĂą zwraca siĂŞ ku ziemi. Oddziel ziemiĂŞ od ognia, tak Âże delikatne stanie siĂŞ bardziej nieodÂłÂączne od grubego, ostroÂżnie i mÂądrze.

( Spoko

On wznosi siĂŞ z ziemi do nieba, aby zaczerpnÂąĂŚ dla siebie ÂświatÂła z wysokoÂści, i przychodzi (znĂłw) na ziemiĂŞ, podczas gdy przebywa w nim siÂła najwyÂższych i najniÂższych, poniewaÂż jest z nim ÂświatÂło ÂświateÂł, tak Âże oddala siĂŞ od niego ciemnoÂśĂŚ.

(9) On jest siÂłÂą siÂł, ktĂłra przezwyciĂŞÂży kaÂżdÂą rzecz subtelnÂą i przenika kaÂżdÂą grubÂą.

(10) Stosownie do budowy wielkiego Âświata jest zbudowany maÂły Âświat.

(11) I za tym postĂŞpujÂą uczeni.

(12) I do tego zmierza Hermes, trzykrotnie obdarzony mÂądroÂściÂą (wiedzÂą).

(13) I ta jest jego ostatniÂą ksiĂŞgÂą, ktĂłrÂą ukryÂł on w krypcie«„ (T.S., 113-114).

ZgodnoÂśĂŚ wstĂŞpu i tekstu tablicy z ÂłaciĂąskim tekstem Tablicy Szmaragdowej jest oczywista. Przede wszystkim waÂżne jest zbadanie odstĂŞpstw, gdyÂż one wÂłaÂśnie pozwolÂą na sformuÂłowanie ostatecznych wnioskĂłw.

J. Ruska zwrĂłciÂł uwagĂŞ na bardzo waÂżny szczegĂłÂł: oto w Âświecie arabskim oprĂłcz Hermesa Trismegistosa wystĂŞpuje na widowni druga osoba: Balinas, tj. Apolloniusz z Tiany, w ktĂłrego ksiĂŞdze znajduje siĂŞ informacja o odwiedzeniu chronionej talizmanem krypty grobowej, i kapÂłan Sagijus, arabski tÂłumacz syryjskiego tekstu ksiĂŞgi.

„DziĂŞki temu - mĂłwi J. Ruska - zostaje przywrĂłcony i uwidoczniony zwiÂązek z duÂżym traktatem w sztuce chemicznej. JeÂśli traktuje siĂŞ oba doniesienia w sposĂłb przeciwstawny (jedno przeciw drugiemu), wtedy okazuje siĂŞ wyraÂźnie, Âże to nie Sagijus wkroczyÂł do ciemnej krypty i tam odkryÂł ksiĂŞgĂŞ Balinasa, lecz Âże za odkrywcĂŞ tak ksiĂŞgi o chemii, jak Tablicy byÂł uwaÂżany Apolloniusz, a Tablica zostaÂła okreÂślona jako ostatnie z pism Hermesa” (T.S., 114-115).

Godna uwagi jest informacja, Âże Hermes, ktĂłry we wstĂŞpie do Chemii zostaÂł okreÂślony jako gÂłowa filozofĂłw greckich, miaÂł napisaĂŚ TablicĂŞ w jĂŞzyku syryjskim. Ruska przypomina tu, Âże zgodnie z rozpowszechnionym poglÂądem jĂŞzyk syryjski stanowi najdawniejszÂą mowĂŞ ludzkoÂści i w tym jĂŞzyku miaÂł BĂłg rozmawiaĂŚ z Adamem. A poniewaÂż Hermes wedÂług poglÂądu alchemikĂłw ÂżyÂł przed potopem, musiaÂł on pisaĂŚ w starym jĂŞzyku syryjskim.

Starzec, siedzÂący na zÂłotym tronie i trzymajÂący w rĂŞku TablicĂŞ SzmaragdowÂą, byÂł bez wÂątpienia Hermesem Trismegistosem, choĂŚ rĂŞkopis nie wspomina o tym wyraÂźnie.

Powstaje pytanie, czy tÂłumacz ÂłaciĂąski zmieniÂł wstĂŞp z wÂłasnej woli, czy teÂż dysponowaÂł jakimÂś innym arabskim wzorem? Odpowiedzi na to nie udziela szczegĂłÂłowa analiza wariantĂłw tekstu.

ÂŁaciĂąski wstĂŞp nie wymienia ani Apolloniusza z Tiany, ani Sagijusa. Utrzymuje on jedynie, Âże Tablica zostaÂła odnaleziona w ciemnej krypcie w grobie Hermesa, a zmarÂły trzymaÂł jÂą w rĂŞkach. Tutaj historia odkrycia zabytku jest istotnie bardzo uproszczona. Nie jest takÂże wykluczone, Âże tego rodzaju zmiany tekstu zostaÂły dokonane przez pĂłÂźniejszych komentatorĂłw, ktĂłrzy pragnĂŞli uczyniĂŚ go bardziej zrozumiaÂłym i przejrzystym. J. Ruska przypuszcza, Âże tÂłumacz ÂłaciĂąski spowodowaÂł usuniĂŞcie motywu zÂłotego tronu z siedzÂącym na nim starcem (Hermesem), gdyÂż bardziej odpowiadaÂł mu obraz trumny z ciaÂłem zmarÂłego niÂż zabalsamowane egipskie zwÂłoki dostojnika siedzÂącego na zÂłotym tronie. Po usuniĂŞciu z tekstu tego fragmentu moÂżna byÂło takÂże opuÂściĂŚ zdanie koĂącowe przekÂładu arabskiego. Z uwagi Sagijusa, Âże byÂła to ostatnia ksiĂŞga Hermesa, pozostaÂło, zdaniem J. Ruski, ÂłaciĂąskie stwierdzenie: Completum est quod dixi de operatione Solis (CaÂłkowite jest, co powiedziaÂłem o dziaÂłaniu SÂłoĂąca).

IstniejÂą jeszcze inne warianty opowieÂści o odnalezieniu Tablicy Szmaragdowej, jak na przykÂład ten, w ktĂłrym zabytek odnajduje kobieta Zara (Sara?) w dolinie Hebronu, gdzie miaÂły spoczywaĂŚ zwÂłoki Adama. I tutaj Hermes, tak jak w przytoczonej relacji, trzyma tablicĂŞ w swych rĂŞkach7. Prawdopodobnie jest to motyw Âżydowski albo chrzeÂścijaĂąski. A Âże osoba Aleksandra Wielkiego zostaÂła tu takÂże zamieszana, dowodzi tego rozprawa De chimicis Secretis przypisywana Albertowi Wielkiemu.

JeÂśli chodzi o materiaÂł, z ktĂłrego miaÂła byĂŚ wykonana Tablica Szmaragdowa, a wiĂŞc wÂłaÂśnie o szmaragd, to wydaje siĂŞ, Âże - jak juÂż wspominaÂłem - jest to zwykÂła legenda chemiczna, co juÂż podkreÂśliÂł K. Schmieder. Tak jak rtĂŞĂŚ, „Âżywe srebro”, stanowiÂła metal Hermesa, tak szmaragd byÂł rĂłwnieÂż kamieniem podporzÂądkowanym Hermesowi - bogu planetarnemu (Merkury).

W dziejach alchemii o kamieniu tym znajdujemy rĂłÂżne opowieÂści. M.in. znana jest historia Sacro Catino, o pewnej tablicy szmaragdowej, podarowanej krĂłlowi Salomonowi przez krĂłlowÂą SabĂŞ. PÂłyta szmaragdowa miaÂła stanowiĂŚ stĂłÂł, przy ktĂłrym Chrystus odbywaÂł WieczerzĂŞ PaĂąskÂą. Zrabowana w koĂącu przez krzyÂżowcĂłw przy zdobyciu Caesarei w 1101 r., zostaÂła przewieziona do katedry w Genui, gdzie dziÂś jeszcze jest pokazywana wiernym. Napoleon I interesujÂący siĂŞ skÂładem chemicznym szmaragdu przesÂłaÂł w roku 1809 omawianÂą tablicĂŞ do ParyÂża w celu wykonania tam analizy chemicznej. W 1815 r. zwrĂłcono jÂą jednak po stwierdzeniu, Âże skÂłada siĂŞ ze szkÂła zabarwionego na kolor zielony8.

Pozostaje otwarte pytanie, czy tÂłumacz ÂłaciĂąski Tablicy posiadaÂł inne wzory arabskie, czy teÂż sam dokonaÂł zmian w tÂłumaczonym tekÂście. Jako „ojca Tilsamat” (Telesmy) nie naleÂży rozumieĂŚ Apolloniusza z Tiany, lecz kamieĂą filozofĂłw, czyli najsilniejszy ze wszystkich ÂśrodkĂłw czarodziejskich dziaÂłacz, ktĂłry zostaÂł okreÂślony przez wyraÂżenie metaforyczne (T.S., 117). Upada zatem przypuszczenie K. Schmiedera o greckim pochodzeniu sÂłowa Telesma. Wywodzi siĂŞ ono z jĂŞzyka arabskiego i oznacza rĂłwnieÂż talizman chroniÂący wspomnianÂą wyÂżej kryptĂŞ grobowÂą.

Zdaniem J. Ruski ogĂłlna ocena obu przytoczonych tekstĂłw Tablicy Szmaragdowej, arabskiego i ÂłaciĂąskiego, prowadzi do wniosku, Âże tÂłumacz arabski dysponowaÂł jakimÂś odmiennym pierwowzorem. OdstĂŞpstwa sÂą bowiem zbyt duÂże, aby przypisaĂŚ je wyÂłÂącznie tÂłumaczowi ÂłaciĂąskiemu. Dlatego teÂż wÂłaÂśnie tekst arabski naleÂży uwaÂżaĂŚ za wczeÂśniejszy.

Jeszcze trudniejsze od porĂłwnania wariantĂłw tekstu jest zbadanie stosunku dokumentu do caÂłej treÂści Tablicy. WystĂŞpuje caÂłkowite przeciwieĂąstwo miĂŞdzy wielkÂą rozprawÂą chemicznÂą o treÂści czysto technicznej i wczesnego pochodzenia, a mistycznymi i ciemnymi sÂłowami Tablicy Szmaragdowej. Tam jest mowa o sporzÂądzaniu kamienia mĂŞdrcĂłw, tutaj zaÂś mamy wiele tajemniczych zdaĂą nie odnoszÂących siĂŞ do otrzymania Âżadnej konkretnej substancji, natomiast dajÂących podstawĂŞ dla rĂłÂżnorodnych znaczeĂą.

„MoÂżna byÂłoby przyjÂąĂŚ - mĂłwi J. Ruska - Âże pierwszy i wÂłaÂściwy twĂłrca tekstu byÂł filozofem i poetÂą, znajÂącym cel alchemii, i Âże pragnÂąÂł zagadkowo obwieÂściĂŚ w mowie TrzykroĂŚ Wielkiego Hermesa tajemnicĂŞ kamienia filozoficznego. Ale oprĂłcz tych sÂłĂłw i domysÂłĂłw nie moÂżemy pĂłjÂśĂŚ ani kroku dalej, dopĂłki nie zostanie odnaleziony ten starszy (tj. pierwotny) tekst, dziĂŞki ktĂłremu bĂŞdziemy mogli ÂściÂśle okreÂśliĂŚ czas powstania Tablicy” (T.S., 119).

3. Odkrycie pratekstu Tablicy Szmaragdowej

J. Ruska donosi, Âże jeszcze starszy tekst zostaÂł odnaleziony wÂłaÂśnie wtedy, gdy wpadÂła mu w rĂŞce omĂłwiona wyÂżej forma tekstu arabskiego. Odkrycia pratekstu dokonaÂł znany angielski badacz literatury dotyczÂącej sÂłynnego DÂżabira, E.J. Holmyard, a znalazÂł go wÂłaÂśnie w pismach wymienionego alchemika arabskiego9. InformacjĂŞ o tym odkryciu przekazaÂł E.J. Holmyard Juliusowi Rusce, ktĂłry opublikowaÂł Ăłw tekst arabski i ostatecznie opracowaÂł caÂłe zagadnienie10. Omawiany tekst znajduje siĂŞ w jednym z najstarszych zupeÂłnie nieznanych pism Gabira ibn Hajjana (DÂżabira), mianowicie w drugiej KsiĂŞdze Elementarnej Podstaw, opublikowanej w bardzo rzadkiej Litografii indyjskiej z 1891 roku11.

Z tekstu ogÂłoszonego przez E. J. Holmyarda, a szczgĂłlnie ze sÂłĂłw wstĂŞpu i zakoĂączenia, jest widoczne, Âże na 115 sÂłĂłw uÂżytych w Tablicy Szmaragdowej, 54 odnoszÂą siĂŞ do pism DÂżabira. Znamienne jest, Âże ten wariant Tablicy stoi bliÂżej tekstu ÂłaciĂąskiego aniÂżeli opisany przez nas tekst Sagijusa.

Odkrycie E. J. Holmyarda przesunĂŞÂło czas powstania Tablicy Szmaragdowej Hermesa Trismegistosa przynajmniej o czterysta lat wstecz, z wieku XII na VIII, alchemik arabski DÂżabir ÂżyÂł bowiem w latach 720-813, a TablicĂŞ znaleziono wÂłaÂśnie w jednym z najstarszych jego pism. Z drugiej strony odkrycie to pozwoliÂło powiĂŞkszyĂŚ liczbĂŞ autentycznych pism DÂżabira o jednÂą, bardzo cennÂą pozycjĂŞ.

Julius Ruska nie sÂądzi jednak, Âże tekst Tablicy odnaleziony u DÂżabira stanowiÂł jego tÂłumaczenie jeszcze starszego, byĂŚ moÂże greckiego oryginaÂłu. SÂłuszny jest natomiast wniosek, Âże przypisywana Apolloniuszowi z Tiany bardzo rozpowszechniona literatura o treÂści magicznej, astrologicznej i chemicznej musiaÂła istnieĂŚ i Âże byÂła znana jeszcze w czasach DÂżabira, nie wiemy jednak, jaka jej czĂŞÂśĂŚ powstaÂła na gruncie greckim, a jaka na syryjskim i perskim.

Gabir ibn Hajjan zajmowaÂł siĂŞ pismami i teoriami Apolloniusza z Tiany, rozpowszechnionymi w Âświecie arabskim. Donosi o tym Fihrist. Wykaz pism DÂżabira objaÂśnia, Âże dziesiĂŞĂŚ jego ksiÂąÂżek byÂło opracowanych „stosownie do nauki Balinasa”12.

W zwiÂązku z powyÂższymi rozwaÂżaniami, celowe wydaje siĂŞ przytoczenie alchemicznej sentencji Apolloniusza z Tiany zamieszczonej w KsiĂŞdze cytatĂłw al Raziego:

„On (Balinas) mĂłwi: W ciaÂłach (metalach) miesza siĂŞ siÂła A z C, tak Âże powstaje siÂła mĂŞska, i duch C cieszy siĂŞ D, tak Âże tworzy siĂŞ duchowe ciaÂło (metal)”. W sentencji tej - wyjaÂśnia al Razi - sÂądzi on, Âże dzieÂło (uskutecznia siĂŞ) z jednego jedynego kamienia, liczba zaÂś wskazuje na jego poszczegĂłlne (rozdzielone) czĂŞÂści skÂładowe, i Âże w elemencie mĂŞskim znajdujÂą siĂŞ trzy nastĂŞpujÂące poÂłÂączenia: pierwsze poÂłÂączenie stanowi zjednoczenie wody z barwÂą, drugie - zespolenie powietrza z ziemiÂą, i trzecie - zespolenie wody i barwy z olejem oraz rozpuszczonym metalem, a zatem sÂą to trzy poÂłÂączenia.

Przedstawione wyÂżej okolicznoÂści nie wystarczajÂą jednak do nakreÂślenia wyczerpujÂącej historii Tablicy Szmaragdowej z czasĂłw DÂżabira. RĂłwnieÂż nic pewnego nie moÂżemy powiedzieĂŚ o czasie dziaÂłania i stanowisku literackim kapÂłana Sagijusa. Pewne wyjaÂśnienie moÂżemy uzyskaĂŚ po dokÂładniejszym zbadaniu innego przypisywanego Apolloniuszowi z Tiany i Hermesowi Trismegistosowi traktatu, mianowicie tak zwanej KsiĂŞgi tajemnicy wszechÂświata, noszÂącej rĂłwnieÂż tytuÂł: KsiĂŞga Hermesa o przyczynach rzeczy.

Jeden z rĂŞkopisĂłw Biblioteki w Gotha, oznaczony numerem 82, zawiera pisma hermetyczne. Dwa z tych pism, mianowicie cieszÂące siĂŞ duÂżym rozgÂłosem i noszÂące tytuÂł Do ludzkiej duszy13 oraz drugie Budowa wszechÂświata i przyczyny rzeczy (przekÂład Balinasa) zasÂługujÂą na bliÂższe zainteresowanie. Jak wynika z zakoĂączenia, ta ksiĂŞga Hermesa zostaÂła ukoĂączona w miesiÂącu ramadan roku 665, tzn. w czerwcu 1266 roku. Znane sÂą takÂże inne rĂŞkopisy tego traktatu. Jeden z nich, z roku 1513, zostaÂł przepisany z Kodeksu z roku 1224, ten zaÂś ze starego rĂŞkopisu noszÂącego datĂŞ 1001/2. W niektĂłrych z tych rĂŞkopisĂłw tekst Tablicy Szmaragdowej w ogĂłle nie wystĂŞpuje (T.S., 127).

W rĂŞkopisie z roku 1266 tekst Tablicy stanowi zakoĂączenie, ale jego redakcja odbiega nieco od dwĂłch podanych poprzednio i naleÂży go uznaĂŚ za trzeci wariant omawianego dokumentu. ChoĂŚ wszystkie te rĂŞkopisy byÂły znane od dawna, to jednak ich treÂśĂŚ historyczna nie zostaÂła dokÂładnie opracowana. UczyniÂł to dopiero cytowany Julius Ruska. S. De Sacy, ktĂłry poÂświĂŞcaÂł im oddzielnÂą pracĂŞ, usprawiedliwiaÂł siĂŞ, Âże wÂątpliwe jest, aby tego rodzaju literaturze poÂświĂŞcano powaÂżne studial4.

Zdaniem S. De Sacy, autor wzglĂŞdnie tÂłumacz tego dzieÂła, kapÂłan Sagijus, byÂł chrzeÂścijaninem, gdyÂż przeciwstawiaÂł siĂŞ poglÂądom Bardesanesa, Markiona, Porphyriosa i innych. DzieÂło opiera siĂŞ na oryginale greckim, wedÂług tego pierwowzoru zostaÂło dokonane najpierw tÂłumaczenie na jĂŞzyk syryjski, noszÂące imiĂŞ Sagijusa.

PoglÂądowi temu przeciwstawiÂł siĂŞ J. Ruska zwracajÂąc uwagĂŞ na fakt, Âże nie ma najmniejszych poszlak na greckie pochodzenie omawianych pism hermetycznych. Autor ten nie zaprzecza jednak, Âże takÂże tutaj manifestujÂą siĂŞ i powracajÂą w szerokim zakresie myÂśli w ujĂŞciu greckim, znane zwÂłaszcza z Corpus Hermeticum. A wiĂŞc mamy pewnÂą niĂŚ ÂłÂączÂącÂą TablicĂŞ SzmaragdowÂą z wymienionym zbiorem pism hermetycznych!

Osoba kapÂłana Sagijusa pozostaje wciÂąÂż nieuchwytna, imienia jego nie znajdujemy w Âżadnej historii literatury. MoÂżliwe jest, Âże zostaÂło ono przez kopistĂŞ po prostu znieksztaÂłcone. Jeden z autorĂłw, F. Nau, utoÂżsamiÂł go z Sergiosem z RiÂś’aina (zm. 536), ale zdaniem J. Ruski zupeÂłnie bezpodstawnie. Autor ten uwaÂża Sagijusa za postaĂŚ mitycznÂą, „wynalazek” muzuÂłmaĂąskiego autora dokonujÂącego opracowania starego dzieÂła, ktĂłry zamierzaÂł ukryĂŚ wÂłasne dodatki pod dÂźwiĂŞcznym obcym imieniem. Prawdopodobnie komentator ten sÂądziÂł, Âże dodatki te bĂŞdÂą tak samo imponujÂące, jak doÂłÂączone do gÂłĂłwnego tekstu opowiadanie, zgodnie z ktĂłrym Apolloniusz z Tiany odkryÂł w swym rodzinnym mieÂście Tianie pod ustawionym jako talizman posÂągiem, grĂłb Hermesa Trismegistosa. Tak samo nieprawdopodobny jest poglÂąd De Sacy'ego, Âże autor dzieÂła Sagijus, byÂł chrzeÂścijaninem (T.S., 131).

NaleÂży tutaj podkreÂśliĂŚ, Âże kapitalne badania oraz odkrycia Juliusa Ruski posiadajÂą olbrzymie znaczenie dla genezy i historii hermetyzmu i alchemii i tym bardziej wydaje siĂŞ dziwne i niezrozumiaÂłe, Âże pracy jego o Tablicy Szmaragdowej w ogĂłle nie znajÂą wspĂłÂłczeÂśni badacze omawianych dyscyplin. Powodem tego jest byĂŚ moÂże przeÂładowanie jej ÂźrĂłdÂłowymi tekstami arabskimi, co moÂże niejednego czytelnika zniechĂŞciĂŚ do dogÂłĂŞbnego jej studiowania.

J. Ruska szczegĂłÂłowo omĂłwiÂł dzieÂło, ktĂłre miaÂł napisaĂŚ Apolloniusz z Tiany. KsiĂŞga MĂŞdrca Apolloniusza O przyczynach rozpoczyna siĂŞ od zapewnienia autora, Âże opisuje w niej „wiedzĂŞ”, w ktĂłrÂą zostaÂł wtajemniczony (?). Wiedza ta (mÂądroÂśĂŚ) powinna przeniknÂąĂŚ ducha czytajÂącego jÂą i przedostaĂŚ siĂŞ do jego istoty. Kto pojmie wÂłaÂściwie jego sÂłowa, zdobĂŞdzie umiejĂŞtnoÂśĂŚ wejrzenia w budowĂŞ istot i pozna przyczynĂŞ rzeczy. Autor wyjawia swe imiĂŞ, stwierdza, Âże jest Balanijusem, panem (wÂładcÂą) talizmanĂłw i cudĂłw [„Jestem tym - mĂłwi Apolloniusz - ktĂłry przedostaÂł siĂŞ do ciemnej krypty grobowej i wydobyÂł z niej wiedzĂŞ o tajemnicach stworzenia z ksiĂŞgi mĂŞdrca Hermesa”]15. „Jestem tym, ktĂłremu zostaÂła dana wiedza i mÂądroÂśĂŚ przez kierownika Âświata, wÂłaÂśnie jemu, ktĂłry jest zjednoczony z istotÂą delikatnÂą, wolnÂą od zahamowaĂą”. DziĂŞki swej subtelnoÂści moÂże on przeniknÂąĂŚ wszystko to, co jest ukryte dla zmysÂłĂłw zewnĂŞtrznych i objÂąĂŚ swym zmysÂłem wewnĂŞtrznym. MoÂże on to uczyniĂŚ za pomocÂą myÂślenia, wglÂądu, bystroÂści, wysiÂłku i rozsÂądku. Natomiast zmysÂły zewnĂŞtrzne pozwalajÂą mu poznawaĂŚ jedynie barwy, smaki i zapachy. Nie ma niczego zarĂłwno z natury duchowej, delikatnej czy Âświetlnej, a takÂże z materialnej i grubej, czego nie mĂłgÂłby poznaĂŚ zarĂłwno za pomocÂą zmysÂłĂłw wewnĂŞtrznych, jak zewnĂŞtrznych.

Jak widzimy, skromnoÂśĂŚ autora pozostawia wiele do Âżyczenia, a wychwalajÂąc swe nieograniczone uzdolnienia i umiejĂŞtnoÂśĂŚ poznawania tajemnic natury czyni siĂŞ czÂłowiekiem wyjÂątkowym, nadzwyczajnym. Ale musimy pamiĂŞtaĂŚ, Âże w owych czasach taki styl pisania byÂł powszechnie obowiÂązujÂący.

Jest godne zanotowania, Âże w tekÂście opisywanego traktatu znajdujemy wiele zdaĂą, ktĂłrych treÂśĂŚ wskazuje na bardzo ÂścisÂły zwiÂązek z TablicÂą SzmaragdowÂą.

PrzedstawiajÂąc bliÂżej owe tajemnice stworzenia autor peÂłnymi garÂściami czerpie ze skarbnicy nauki greckiej. KaÂżda rzecz wedÂług niego wywodzi siĂŞ z czterech natur, mianowicie z gorÂąca i zimna, wilgoci i suchoÂści, tak Âże natura kaÂżdej z nich jest zespolona z naturÂą innej. Stwierdzenie to nawiÂązuje oczywiÂście do nauki Arystotelesa.

PoruszajÂą siĂŞ owe natury w jednym biegu okrĂŞÂżnym, tzn. jednoczÂą siĂŞ w jeden jedyny porzÂądek i wraz z nimi krÂąÂży jedna jedyna sfera niebieska. „Jej czĂŞÂśĂŚ najwyÂższa jest zwiÂązana z czĂŞÂściÂą najniÂższÂą, najbliÂższa jej jest poÂłÂączona z najdalszÂą, skÂłada siĂŞ ona caÂłkowicie z jednego jedynego pierwiastka, a wiÂąÂże jÂą jedna jedyna cecha, w ktĂłrej nie ma Âżadnej rĂłÂżnicy”. Dopiero przypadkowe wydarzenia wywoÂłujÂą rĂłÂżnice, a pierwotne, jednorodne tworzywo wskutek zmian skÂładu pierwotnych natur ulega rĂłwnieÂż zmianie i przemienia siĂŞ w najrĂłÂżnorodniejsze substancje o rĂłÂżnych nazwach. Gdy jednak pierwiastki uzyskujÂą rĂłÂżny skÂład, ÂłÂączÂą siĂŞ ze sobÂą.

Warto podkreÂśliĂŚ, Âże podobne wywody znajdujemy w KsiĂŞdze o kamieniach Arystotelesa. Pierwiastki wzajemnie przyciÂągajÂą siĂŞ albo odpychajÂą i ulegajÂą zmianie stosownie do ich pokrewieĂąstwa lub odrĂŞbnoÂści, przyciÂągajÂąc podobne wskutek zwiÂązku z nimi, a odpychajÂąc przeciwstawne wskutek istniejÂących przeciwieĂąstw.

„Tu jest tajemnica Âświata i poznanie korzeni natur (pierwiastkĂłw). OpisaÂłem - mĂłwi Apolloniusz - wiedzĂŞ o pokrewieĂąstwie wzajemnych natur stosownie do ich podobieĂąstwa i rĂłÂżnorodnoÂści, dziĂŞki czemu wiedza ta bĂŞdzie dostĂŞpna dla tego, kto bĂŞdzie studiowaÂł tĂŞ ksiĂŞgĂŞ dzieĂą i noc i nic z niej nie opuÂści. Potrafi on oderwaĂŚ rzeczy od ich substancji oraz wiÂązaĂŚ natury i ich przeciwieĂąstwa; jest on bowiem panem wiedzy o przyczynach rzeczy.

WyÂłuszczyÂłem to na poczÂątku mej ksiĂŞgi, aby ten, kto to zrozumie, poznaÂł gÂłĂłwne zasady wiedzy i przeszedÂł od nich do tajemnicy stworzenia, dziĂŞki czemu (przez sztukĂŞ) uzyska opisanie natury”.

AÂż do tego miejsca tekst pochodzi od wydawcy, ktĂłry okreÂśla faÂłszywie ksiĂŞgĂŞ Hermesa jako pracĂŞ Apolloniusza z Tiany. MĂŞdrzec ten otrzymaÂł wiedzĂŞ bezpoÂśrednio od „kierownika Âświata”. Dopiero teraz nastĂŞpuje historia podstawowa, w ktĂłrej Apolloniusz z Tiany wymieniony jest tylko jako wielki mĂŞdrzec i mag, ktĂłry wkroczyÂł do czarownego grobu Hermesa, odkryÂł tam jego ksiĂŞgĂŞ, wyniĂłsÂł jÂą, a nastĂŞpnie przetÂłumaczyÂł. „Jest to ta sama historia - mĂłwi J. Ruska - ktĂłrÂą znamy odmalowanÂą nieco inaczej i powstaÂłÂą na gruncie egipskim, takÂże w KsiĂŞdze Kratesa” (T.S., 138).

Dowiadujemy siĂŞ z niej, jak to Balinas (tj. Apolloniusz z Tiany) mieszkajÂący w mieÂście Tuwana dokopaÂł siĂŞ pod stojÂącym tam posÂągiem Hermesa Trismegistosa do tajemnej krypty podziemnej i jak znalazÂł w niej starca siedzÂącego na zÂłotym tronie, trzymajÂącego w rĂŞku tablicĂŞ wykonanÂą z zielonego szmaragdu. Napis umieszczony na tej tablicy brzmiaÂł: Opis Natury, Czyli tajemnica Âświata i wiedza o opisie Natury. OprĂłcz tego odkryÂł tam ksiĂŞgĂŞ Hermesa noszÂącÂą tytuÂł: Tajemnica stworzenia i wiedza o przyczynach rzeczy.

PowrĂłĂŚmy jednak do omawianego ÂźrĂłdÂła, tj. do KsiĂŞgi MĂŞdrca Apolloniusza O przyczynach. NastĂŞpujÂą teraz obszerne rozdziaÂły o treÂści filozoficznej i teologicznej, ktĂłre do dzieÂła podstawowego wprowadziÂł pĂłÂźniejszy autor opracowujÂący rozprawĂŞ, Sagijus albo ktoÂś inny. Celem jego byÂło uczynienie go wierzÂącemu muzuÂłmaninowi bardziej moÂżliwym do przyjĂŞcia i ukrycie jego caÂłkowicie pogaĂąskiej treÂści. W tekÂście wystĂŞpujÂą nazwiska rĂłÂżnych filozofĂłw, ale tak znieksztaÂłcone, Âże wszelka prĂłba ich identyfikacji okazuje siĂŞ bezowocna.

TreÂśĂŚ omawianego traktatu hermetycznego jest bardzo bogata, skÂłada siĂŞ on bowiem z 63 rozdziaÂłĂłw i szczegĂłÂłowe omĂłwienie go zajĂŞÂłoby tu zbyt wiele miejsca. Mamy tam wywody astronomiczne, chemiczne, biologiczne, fizjologiczne, botaniczne i zoologiczne. PrzedstawiĂŞ zatem tylko najbardziej istotne fragmenty.

Autor opisuje niebieskie sfery siedmiu planet i jednoczeÂśnie zastanawia siĂŞ, dlaczego nie tworzÂą one jednej sfery. NastĂŞpnie rozwaÂża cztery natury (zimno, ciepÂło, wilgoĂŚ i suchoÂśĂŚ), pierwszy pierwiastek Ziemi i jak powstaÂły z niego inne ciaÂła. Jego zdaniem to, co pojawia siĂŞ po stopieniu ciaÂł topliwych, jest oÂłowiem, ktĂłry podlega Saturnowi. Potem omawia siedem metali podlegajÂących siedmiu planetom (oÂłĂłw, cynĂŞ, Âżelazo, zÂłoto, miedÂź, rtĂŞĂŚ i srebro) i tutaj wysnuwa wniosek pozostajÂący w pewnej sprzecznoÂści z wyÂżej wypowiedzianym, Âże poczÂątkiem ciaÂł topliwych jest rtĂŞĂŚ (a nie oÂłĂłw). NastĂŞpnie informuje, Âże wymienione wyÂżej metale powstajÂą z siarki i rtĂŞci (teoria DÂżabira), a kaÂżdy z nich tworzy siĂŞ zaleÂżnie od wÂłaÂściwoÂści podÂłoÂża i czasu odpowiadajÂącego ich odmiennoÂści (?). Potem rozwodzi siĂŞ nad mineraÂłami, opisuje szczegĂłÂłowo szmaragd i diament, nastĂŞpnie rĂłÂżnorodne sole, wreszcie omawia szkÂło, jego skÂładniki i przyczyny powodujÂące jego przezroczystoÂśĂŚ wzglĂŞdnie zmĂŞtnienie. Wiele miejsca poÂświĂŞca roÂślinom i zwierzĂŞtom i produktom z nich otrzymywanym.

Kosmogonia wyÂłoÂżona w ksiĂŞdze nosi znamiona swoistej logiki. Na poczÂątku BĂłg stworzyÂł wszechÂświat, jego SÂłowo „bÂądÂź” powoÂłaÂło do bytu najpierw ÂświatÂło, a z niego wyÂłoniÂł siĂŞ czyn, dziaÂłanie, akcja. Ono daÂło powĂłd do powstania ruchu, a ten do powstania ciepÂła. Ruch trwaÂł okoÂło 70 000 lat, po nim nastÂąpiÂł stan spokoju, trwajÂący tak samo dÂługo, i z niego wyÂłoniÂło siĂŞ zimno. Z pierwszego ruchu powstaÂł takÂże duch pierwszego czÂłowieka, Adama, i wszystko to, co jest niezbĂŞdne do Âżycia ludzi na ziemi. Z najdelikatniejszej materii zostaÂło utworzone jego ciaÂło, z nim zaÂś zostaÂł zjednoczony duch, nadajÂący mu Âżycie, zdolnoÂśĂŚ myÂślenia, dziaÂłania i rozumienia zjawisk.

StwĂłrca stworzyÂł myÂślÂące duchy ognia. UtworzyÂł je z ciepÂła suchego wiatru i ÂświatÂła suchego ognia. Gdy jednak duchy te zmieszaÂły siĂŞ z ziemiÂą, musiaÂły zginÂąĂŚ.

WedÂług teorii autora obrĂłt sfer niebieskich spowodowaÂł wypromieniowanie na ziemiĂŞ pewnej siÂły, co z kolei wywoÂłaÂło ruch elementĂłw (ÂżywioÂłĂłw) i ich wzajemne zmieszanie. Wytworzone na poczÂątku mineraÂły byÂły ciaÂłami martwymi, pozbawionymi duszy. PĂłÂźniej, wskutek dziaÂłania na nie duchĂłw, powstaÂły oÂżywione roÂśliny, a wreszcie zwierzĂŞta. Wszystko, co dziaÂło siĂŞ w gĂłrnych sferach, oddziaÂływaÂło na Âświat dolny i odciskaÂło siĂŞ w nim, wszystko zaÂś, co byÂło na ziemi, stanowiÂło obraz siÂł, wypromieniowanych z nieba. Najdoskonalszymi mineraÂłami jest jednak siedem topliwych ciaÂł, tzn. metali utworzonych stosownie do liczby planet (T.S., 149).

Teoria powstania metali z rtĂŞci i siarki koliduje w pewnym stopniu z teoriÂą wyjaÂśniajÂącÂą tworzenie siĂŞ ich wskutek dziaÂłania samych planet. TĂŞ rtĂŞciowo-siarkowÂą teoriĂŞ autor wyprowadza jednak szczegĂłÂłowo dla kaÂżdego metalu.

W traktacie znajdujemy rĂłwnieÂż rozdziaÂł poÂświĂŞcony powstawaniu kamieni szlachetnych. W zwiÂązku z TablicÂą SzmaragdowÂą bardzo interesujÂąco przedstawiajÂą siĂŞ wywody dotyczÂące szmaragdu. Praktyczne obserwacje zostaÂły tu caÂłkowicie pomieszane z motywami mistycznymi. WywĂłd jest doÂśĂŚ zawiÂły, ale charakterystyczny dla omawianej epoki. Przypomnijmy, Âże w czasach hellenistycznych szmaragd byÂł bardzo popularnym i wysoce cenionym kamieniem szlachetnym. Oto omawiany fragment.

O szmaragdzie

„MĂłwiÂą, Âże szmaragd jest Jaqut (tzn. korundem), poniewaÂż na poczÂątku swego tworzenia staje siĂŞ twardy jak Jaqut w caÂłej swej masie. Barwa jego jest z natury czerwona. Z powodu gwaÂłtownego zgĂŞszczenia czerwieni powstaje w nim czerĂą, tak Âże staje siĂŞ on bÂłĂŞkitny. Ale z powodu ciĂŞÂżkoÂści i obfitej suchoÂści barwa nieba ÂściÂąga siĂŞ do wnĂŞtrza, a to, co pozostaje z czystej czerwieni, zjawia siĂŞ z zewnÂątrz na powierzchni i staje siĂŞ ÂżĂłÂłte. Tak wiĂŞc jego powierzchnia jest ÂżĂłÂłta, a jego wnĂŞtrze niebieskie. Teraz ciepÂło gotuje go silnie i miesza obie barwy, tzn. jego barwĂŞ zewnĂŞtrznÂą i wewnĂŞtrznÂą, i z obu powstaje barwa zielona. Tak wiĂŞc uzyskuje on barwĂŞ zielonÂą i zostaje nazwany szmaragdem; poczÂątkiem jego jest jednak Jaqut. PoniewaÂż Jaqut jest kamieniem pokrewnym zÂłotu i korzeniem wszystkich (szlachetnych) kamieni, tak jak zÂłoto jest gÂłowÂą (najszlachetniejszym) z ciaÂł topliwych, ogieĂą nie dziaÂła na Jaqut i Âżelazo go nie nadpiÂłowuje (zarysowuje). Ale Âżelazo nie zarysowuje go dlatego, poniewaÂż jego gÂładkoÂśĂŚ (ÂśliskoÂśĂŚ) na zewnÂątrz wychodzi na jaw z tego powodu, Âże czĂŞÂści jego suchoÂści zgĂŞszczajÂą siĂŞ, wskutek czego wystĂŞpuje na jego powierzchni gÂładkoÂśĂŚ (ÂśliskoÂśĂŚ), tak Âże Âżelazo nie moÂże w niej utkwiĂŚ (przedostaĂŚ siĂŞ w niÂą). Ale dlatego szmaragd jest (suchy i) lekki, poniewaÂż przewaÂżajÂą w nim czÂąstki suchoÂści, a uzyskujÂą to dziĂŞki symetrii (rĂłwnomiernoÂści) i delikatnoÂści gotowania. Mianowicie, po rozpuszczeniu siĂŞ w nim suchoÂści, nie koncentruje siĂŞ ona wiĂŞcej (wskutek wilgoci), tak jak w Jaqut, wskutek czego przez zespolenie swych czĂŞÂści staÂłby siĂŞ on ciĂŞÂżkim kamieniem, lecz dziĂŞki delikatnoÂści ognia i dÂługotrwaÂłoÂści, ogrzewania utrwala siĂŞ on i staje siĂŞ symetryczny. Skoro jednak nastÂąpi jego utrwalenie, dziaÂła na niego gorÂąco swym ciepÂłem i suchoÂściÂą; czĂŞÂści jego ulegajÂą osuszeniu, jego otworki (pory) kurczÂą siĂŞ, a ogieĂą wskutek tego nie ma dostĂŞpu (nie moÂże go stopiĂŚ). Taka jest przyczyna (powstania) szmaragdu.

Jest caÂłkiem moÂżliwe, Âże Jaqut staje siĂŞ szmaragdem, a szmaragd przechodzi w Jaqut, tak jak jest moÂżliwe, Âże srebro staje siĂŞ zÂłotem, a miedÂź srebrem. Przemiana jednego z tych ciaÂł w inne (zachodzi), poniewaÂż jego korzeĂą jest jednÂą jedynÂą rzeczÂą [...], ktĂłra znajdowaÂła siĂŞ przed Hermesem o trzykrotnej mÂądroÂści, w ciemnej krypcie pod kolumnÂą, dziĂŞki czemu uzyskaÂłem wielkie skarby. Potem odrĂłÂżniajÂą siĂŞ stosownie do drugorzĂŞdnych wÂłaÂściwoÂści, ktĂłre w nich siĂŞ manifestujÂą. Tak samo jak z kamieniami ma siĂŞ rzecz rĂłwnieÂż z metalami, ale (tytko) dla tego, kto to (wszystko) rozumie” (T.S., 154-155).

Mamy tu waÂżny szczegĂłÂł dotyczÂący zarĂłwno treÂści Tablicy Szmaragdowej, jak sztuki przemiany ciaÂł, czyli sztuki Hermesa. Autor tekstu, Balinas, tj. Apolloniusz z Tiany, wyraÂźnie potwierdza, Âże tajnikĂłw przemiany nauczyÂł siĂŞ od Hermesa Trismegistosa za poÂśrednictwem jego Tablicy.

JuÂż wtedy zatem tekst Ăłw byÂł traktowany jako tajemny przepis na sporzÂądzanie kamienia mĂŞdrcĂłw. Jest takÂże znamienne, Âże wzmianka o Tablicy Szmaragdowej znalazÂła siĂŞ wÂłaÂśnie w ustĂŞpie o szmaragdzie.

„Po zakoĂączeniu wykÂładu - mĂłwi J. Ruska - o przyczynach zjawisk wystĂŞpujÂących w krĂłlestwie roÂślin i zwierzÂąt, prawie wszystkie (arabskie) rĂŞkopisy ksiĂŞgi Hermesa zawierajÂą uzupeÂłnienie, ktĂłre nie jest niczym innym, jak umieszczonym na wÂłaÂściwym miejscu i w swym pierwotnym zwiÂązku pratekstem Tablicy Szmaragdowej” (T.S., 156).

Cytowany autor zestawiÂł niektĂłre fragmenty tekstu z ksiĂŞgi Hermesa z poszczegĂłlnymi wariantami Tablicy Szmaragdowej celem potwierdzenia niewÂątpliwego zwiÂązku Tablicy z omĂłwionym wyÂżej wykÂładem.

Tak wiĂŞc dopiero dziĂŞki znakomitym i wytrwaÂłym badaniom przeprowadzonym przez Juliusa RuskĂŞ uzyskujemy pewnoÂśĂŚ, Âże tajemniczy tekst Tablicy Szmaragdowej, podstawowego dokumentu hermetyzmu i alchemii - stanowi podsumowanie, rekapitulacjĂŞ poprzedzajÂącego go tekstu KsiĂŞgi Hermesa Trismegistosa. DziĂŞki temu waÂżnemu odkryciu moÂżemy takÂże zrozumieĂŚ pĂłÂźniejsze odstĂŞpstwa i pomyÂłki tÂłumaczy przekÂładajÂących omawiany dokument z nie zidentyfikowanego dotychczas jĂŞzyka na jĂŞzyki arabski i ÂłaciĂąski, a takÂże dalszÂą filologicznÂą ewolucjĂŞ samego tekstu.

Po ostatnich sÂłowach traktatu w omawianych rĂŞkopisach znajdujemy powtĂłrzenie historii odnalezienia owego dokumentu:

„ZakoĂączymy KsiĂŞgĂŞ o przyczynach, ktĂłrÂą Balinas nazwaÂł Zbiorem rzeczy. I tak ja, S... (Suidas?), kapÂłan, tÂłumacz tej ksiĂŞgi, napisanej przez Balinusa16, pana sztuk czarodziejskich, w ktĂłrej wyjawiÂł on, co byÂło w niej ukryte z tajemnic wiedzy o stworzeniu. ObjaÂśniÂłem przekaz Balinusa i tylko jeden jedyny rozdziaÂł pozostawiÂłem bez zmiany, ktĂłrego sensu nie mogÂłem zrozumieĂŚ. PrzekazaÂłem to, co napisano w tym tomie znajdujÂącym siĂŞ przed osobÂą Hermesa w ciemnej krypcie, moim synom i potomnym, i moim przyjacioÂłom-mĂŞdrcom, i synom mĂŞdrcĂłw. Trzymajcie to w tajemnicy i strzeÂżcie jak siebie samych; niczego bowiem nie pozostawiÂłem z wiedzy, czy to maÂłego, czy duÂżego, czego nie wyÂłoÂżyÂłbym z tej ksiĂŞgi. Przyjmijcie wiĂŞc dar z mojego testamentu i uÂżyjcie go, a dziĂŞki temu staniecie siĂŞ uczonymi i mĂŞdrcami, ktĂłrzy wyrzeknÂą siĂŞ tego, co przypada w udziale gÂłupcom. Tak usprawiedliwiam siĂŞ i zabezpieczam; BĂłg jest moim Âświadkiem przeciwko tym, ktĂłrzy szkodzÂą mojej sprawie i nie przyjmÂą mojego testamentu” (T.S., 157).

SÂłowa owego tÂłumacza i komentatora ÂświadczÂą o wielkim pietyzmie i czci, jakÂą ÂżywiÂł on dla spuÂścizny naukowej Hermesa Trismegistosa. Zgodnie z przekonaniem, Âże wiedza hermetyczna pochodziÂła od Boga i byÂła objawiona tylko wybranym, zabezpieczyÂł on jÂą szeregiem surowych warunkĂłw i poleceĂą.

Na tym koĂączy siĂŞ krĂłtki przekaz do zamieszczonego w omawianym rĂŞkopisie tekstu Tablicy Szmaragdowej. Tekstu tego nie bĂŞdziemy juÂż tutaj przytaczaĂŚ, gdyÂż zostaÂł on podany w pierwotnej formie na stronach poprzednich. Fakt, Âże tekst Tablicy nie wystĂŞpuje we wszystkich zachowanych rĂŞkopisach KsiĂŞgi Hermesa Trismegistosa tÂłumaczy J. Ruska tym, Âże rĂŞkopisy te sÂą po prostu niekompletne. Prawdopodobnie gÂłĂłwne powody zÂłego stanu manuskryptĂłw to ich staroÂśĂŚ i nieodpowiednie zakonserwowanie. GÂłĂłwne zadanie przyszÂłych badaczy bĂŞdzie polegaÂło nie tylko na prawidÂłowym, filologicznym wydaniu omawianej KsiĂŞgi Hermesa, ale na rozwikÂłaniu tajemnicy postaci Sagijusa i pozostawionych przez niego przekazĂłw.

koniec cz 1